Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Алайда арада өткен уақыт ішінде ӘКК-лердің тұрақтандыру қорларының көмегімен әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын шектен тыс қымбаттатпай ұстап тұруға және шағын кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысы ойдағыдай нәтиже берді деу қиын. Бұған айғақ ретінде ауыздықталмақ түгілі, жүген-құрық көрмеген асаудай аспанға секіріп тұрған азық-түлік бағасын айтуға болады.
Осы орайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылғы 25 ақпанда Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің V отырысында сөйлеген сөзінде: «Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды толыққанды институтқа айналдыратын кез келді. Өңірлік корпорациялардың жұмысы қоғамның ашық әрі толық бақылауында болуға тиіс. Құзыретіне жатпайтын және маңызы төмен активтерді олардың қарамағынан алып тастаған жөн. Жаңарған әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар жергілікті бизнестің бәсекелесі емес, сенімді серіктесі болуға тиіс», деп нақты міндет қойған болатын. Соған сәйкес Үкімет әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды дамытудың 2025 жылға дейінгі кешенді жоспарын әзірлеп, оны 2021 жылғы 4 тамыздағы №520 қаулысымен бекітті.
Аталған құжатта ӘКК-лер 15 жыл ішінде тиімді өңірлік даму институттарына айналмағаны және оған бірқатар жүйелі проблема мен қайшылық себеп болғаны атап көрсетілген. Соның ішінде ӘКК-лердің көбінің қызметі үнемі шығынды болғаны, тіпті кейде олардың тарапынан бизнеске бәсекелестік жасамау туралы басты қағидат бұзылып, мұның аяғы нарықтағы бұрмалауларға алып келгені айтылған. Ал бизнес өкілдері ӘКК-лерді өңірлік билік тарапынан жасалатын артықшылықтары бар, әрі дұрыс бәсекелестікке кедергі келтіретін құрылымдар деп санайды екен.
ӘКК-лерге «Ұлттық компания» деген дардай ат берген Үкімет оларға әртүрлі мемлекеттік бағдарламалар мен тапсырмаларды орындаушы ретінде қарағанымен, іс жүзінде олай болмай шықты. Шынтуайтында, ӘКК-лер әкімдіктердің өңірлердің тұрақтандыру қорларын басқарумен айналысатын, сондай-ақ кейде ірі және имидждік жобаларды іске асыруға мүмкіндік беретін шаруашылық құрылымдарына айналған. Оларда «Үкімет – алыста, ал әкімдік – қасымызда» деген ұстаным әбден орныққан.
Үкіметтің кешенді жоспарында ӘКК-лерді өңірлік даму институттары етіп трансформациялауға, олардың қызметі өңірлер экономикасының орнықты жұмыс істеуіне қолдау көрсетуге, өздеріне басқаруға берілген активтерді тиімді басқаруға, жұмысы ашық болуына бағытталған іс-шараларды іске асыру көзделген. Алайда бұрынғы Үкімет Мемлекет басшысының ӘКК-лерді толыққанды институтқа айналдыру жөніндегі тапсырмасын орындауға онша асықпаған сияқты. Соның айғағы болар – былтырғы тамыз айында қабылданған кешенді жоспарда ӘКК-лерді трансформациялаудың Жол картасын әзірлеу бір жыл үш айдан кейінгі мерзімге, нақты айтсақ, 2022 жылдың қараша айына белгіленіпті.
Осындай жайбасарлықтың салдарынан ӘКК-лердің басшылары өз жұмыстарын бұрынғыша жалғастырып, «қолдарында барында қоныштарынан басып» жүр деуге болады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің мәліметіне қарағанда, олар «инвестициялық жобалар» деген желеумен жер телімдерін конкурссыз берумен, үлестес тұлғаларға активтерді төмендетілген бағамен сатумен жаппай айналысқан. Бұған қоса, азық-түлік бағасын тұрақтандыруға бөлінген 39 млрд теңгені нәтижесіз жұмсаған. Кредиттерді өздерінің үлестес компанияларына беріп, олардың міндеттемелерін орындауына бақылау жасауды естен шығарған. ӘКК-лер жол берген осындай бұзушылықтардан келтірілген залал 7 млрд теңгеден асып түскен. Сол себепті олардың лауазымды тұлғаларына қатысты 11 қылмыстық іс қозғалды. Антикордың бағалауынша да, ӘКК-лер өздерінің негізгі міндеті – бизнесті дамытуды ынталандыруды және жекеменшік айналыспайтын салаларды қолдауды іске асырып отырған жоқ. Олар пайданы депозитке салған қаржыдан алатын сыйақы мен мүлікті сатудан түсетін қаражаттан тауып отыр.
Президент биылғы 14 шілдеде болған Үкіметтің кеңейтілген отырысында ӘКК-лерге қатысты: «Тұрақтандыру қорлары қызметінің тиімділігі төмен. Олардың нарыққа əсері шамалы. Кейде олар теріс пиғылды адамдардың қалтасын қампайтады. Бюджетті жымқыру фактілері жиі анықталады. Əкімдер мемлекет қаржысының жұмсалуына бақылауды жоғалтқан», деген сын айтқан еді.
Соған қарамастан, елімізде шілде-тамыз айларында қант бағасы күрт қымбаттап, тұтынушылардың наразылығын туғызғаны мәлім. Дәл сол кезде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің Қостанай облысы бойынша департаменті өңірдегі бағаны тұрақтандыруға арналған қантты бөлудің қылмыстық схемасын әшкереледі. Облыстық әкімдік пен «Тобыл» ӘКК» АҚ қызметкерлері қант тапшылығын пайдалана отырып, тұрақтандыру қорынан оның килосын өздері таңдаған кәсіпкерлерге 420 теңгеден берген. Сол үшін кәсіпкерлер облыстық әкімдік пен ӘКК қызметкерлеріне сыйақы ретінде 100-ден 500 килоға дейін қант үлестірген. Ал қарапайым халыққа қантты бекітілген 10 пайыздың орнына, 100 пайыз үстеме бағамен сатып, оңай пайда тапқан. Бұл ӘКК-лердің абыройын айрандай төккен масқарашылық болды.
Бұған қоса, өткен қазан айында Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі құқықтық шараларды қолдану үшін жолдаған материалдардың негізінде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет ӘКК-лердің лауазымды тұлғаларының жер телімдерін беруде өз өкілеттіктерін теріс пайдалану деректері бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексерулерді бастады. Осы іс-шара барысында Астана қаласында және Жамбыл, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарының «Astana», «Тараз», «Сарыарқа», «Солтүстік» ӘКК-лері заңды тұлғаларға 33 жер телімін басым қызмет түрлерінің тізбесіне енгізілмеген инвестициялық жобаларды іске асыру үшін қолданыстағы заңнаманы бұза отырып, рәсімдеп бергені әшкереленіп отыр. Мысалы, Қарағанды облысында 2019-2021 жылдар аралығында Қарағанды, Балқаш, Жезқазған және Сәтбаев қалаларының әкімдіктері «Сарыарқа» ӘКК-не 14 жер телімін Кәсіпкерлік кодексінің нормаларын және қалалардың бас жоспарларын бұза отырып берген. Солтүстік Қазақстан облысының «Солтүстік» ӘКК 6 жер телімін құрылыс салушыларға ешқандай сауда-саттық өткізбестен үлестірген. Осыған ұқсас бұзушылықтар арқылы кәсіпкерлерге Астана қаласында – 8, Жамбыл облысында 5 жер телімі берілген. Заңсыз берілген жер телімдерінің барлығы Антикордың араласуымен мемлекет меншігіне қайтарылды.
Мемлекет басшысы көтерген ӘКК-лерден олардың құзіретіне жатпайтын активтерді алу мәселесі де өзекті күйінде тұр. Мәселен, Солтүстік Қазақстан облысының «Солтүстік» ӘКК осыдан бірнеше жыл бұрын жеке меншіктен жергілікті «Первый Северный» телеарнасын сатып алған екен. Енді оны аукционға салса да, ешкімге өткізе алмай әлек болып отырған көрінеді.
Үкімет қазір ӘКК-лерді жергілікті атқарушы органдарға өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жәрдемдесетін коммерциялық емес заңды тұлғалар – Өңірлік даму институттары (ӨДИ) етіп қайта форматтауды ұсынып отыр. Олардың міндеті кәсіпкерлердің қажетті ақпарат іздеуге жұмсалатын транзакциялық шығындарын төмендету, адами ресурстардың дағдылары мен құзыреттерін дамыту, қажетті өндірістік және мамандандырылған инфрақұрылымды құру және оның қолжетімділігін арттыру арқылы кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу болмақ. ӨДИ-лердің қарауында олардың жарғылық мақсаттарында көзделген қызметтерін қамтамасыз етуге қажет мүлік қана қалдырылмақ. Бейінді емес активтердің барлығын жекешелендіру немесе жергілікті атқарушы органдарға беру ұйғарылған.
Түйіндей айтқанда, аты дардай болғанымен, ел ішінде, әсіресе кәсіпкерлік ортада абыройдан жұрдай болған ӘКК-лерді трансформациялау ісі созбаққа салынбай, тездетілсе, құба-құп.
