Театрдың миссиясы – рухани тазарту

Қазақстанның еңбек сіңірген қай­рат­кері, режиссер Хұсейін Әмір-Темірдің тағдырын театрмен байланыстырғанына 60 жылға жуықтапты. Алматыдағы Өнер институтын бітірген жас Қарағанды, Қызылорда театрлары сахнасына талай кейіпкерді алып шықты. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» қойылымы арқылы режиссер ретінде танылды.

– Мәскеудегі ГИТИС-ті бітіріп кел­ген­нен кейінгі қойған тырнақалды дү­нием Т.Ахтановтың «Махаббат мұңы» болды ғой. Ал оған дейін өзім басқа спек­такльдерде онай жүріп, жастардың ба­сын қосып сахнаға шығарған осы «Қозы Көрпеш – Баян сұлудың» орны бөлек, – дейді режиссер. – Одан бері қан­шама су ақты, көп дүние өзгерді. Ке­зін­де театрдағы әр қойылым қадаға­ла­нып, оның тәрбиелік жағына баса мән берілетін. Қазір ондай талап жоқ. Ақса­қа­лымыз Сәбит Оразбаевтың бір туындысы «Тазарғың келсе – театрға бар» деп аталмай ма? Сол айтқандай, театрдың негізгі миссиясы рухани тазарту болуы керек.

Театрға жүздеген көрермен келеді. Олар­­дың әрқайсысы өнер ошағы табал­дырығын түрлі оймен аттайды. Міне, солар бар уайым-қайғысын, күнде­лікті күй­біңді ұмытып, спектакльдің өн бо­йында сахнадағы актерлермен бірге ­«өмір сүрсе», солар күлсе – жымиып, жы­ласа – көрерменнің де қабағына мұң ұяласа, үйіне ойланып қайтса, біздің мақсат­тың орындалғаны.

Режиссер сөйлеп отыр. Жалпы бұл театрдың тарихы сонау 1955 жылы Жетісу өңіріндегі Еңбекшіқазақ, Ақсу, Қаратал колхоз-совхоз театрларының не­гізінде құрылған кезден басталады. Сол кезде-ақ М.Әуезов пен Л.Собо­левтің «Абай», М.Әуезовтің «Қара­көз», «Қарақыпшақ Қобыланды», Ғ.Мү­сіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» секілді сүбелі пьесаларын қойған театр­дың бас режиссері Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі Жақып Әбілтаев еді.

Талдықорған облысының тарауына байланысты театр 1960 жылы Қазақстан Мәдениет министрлігінің қаулысына сәйкес Сыр өңіріне қоныс аударып, шымылдығын Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» трагедиясымен ашты.

Жетісудан Сырға қоныс аударған әртіс­тер құрамында кейін есімдері театр тарихында алтын әріппен жа­зыл­­ған Баймолда Баймұқанов, Кәден Бал­­ғынбаев, Шолпан Бәкірова, Әбдіғұмар Кәнетов, Сағымбек Рақышев, Қыдырма Көпбаев, Кәшифа Көпбаева, Айнатай Манасбаева, Шәріп Мәрденов, Халық Сау­рықов, Раиса Тәшібаева, Жібек Бағысова, Серік Шотықов, Рыстай Алдамжарова, Тұрысжан Айнақұловтар табысты шығармашылық еңбек етті. Кейін әртістер құрамы Пахраддин Қуанышев, Ізбасқан Шәкіров, Жорабек Шүленбаев, Ұлбатай Баяділова, Айым­торы Тайғаринова, Қалмахан Бисем­бинов, Оралбек Әбдімомынов, Ыбы­рахым Раманқұлов, Зағипа Сәулебаева, Ораз Нәсімханов, Сәнім Масина секілді өнерпаздармен толықты.

Өнер көшінің алғашқы легінде Қызыл­ордаға жүк көлігінің жүргізушісі болып келіп, кейін Қазақстанның Халық әртісі атағын иеленген талантты әртіс, марқұм Серік Шотықов ағамыз сол кезең жайлы естелігінде былайша толғанар еді.

«Қызылордаға 1960 жылдың 16 нау­рызында келдік. Алғашқыда тосыр­қа­сақ та тез үйрендік, әсіресе, бізді өнер­ге сусаған Сыр елінің ықыласы қанат­тандырды. Сол кезде обком қызмет­кер­лері үшін салынып жатқан 3 қабатты үй күні-түні күзетіліп, құрылыс аяқтала салысымен бізге, театр әртістеріне беріл­ді. Асқар ақынның атын иеленген қа­зіргі мәдениет үйінің сахнасына алғаш шық­қан да біз болдық. Осылайша Қызыл­орда қайтадан театрлы қалаға айналды».

Осы жылдары қазақтың тұңғыш кә­сіби режиссері, Қазақ КСР-нің халық әртісі Асқар Тоқпановтың «Абай» спек­таклін сахналауы жергілікті өнер ұжы­мының алғашқы табысы болса, 1967 жылы белгілі режиссер Маман Байсеркенов сахналаған Всеволод Виш­невскийдің «Оптимистік трагедия» спек­таклі үшін Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты атанғаны өнер ошағының тұңғыш белесі еді.

 Бұрынғы мен бүгінгіні салыстырған режиссер әңгімесі кешегі күннің сурет­терін көз алдымызға әкелгендей.

– Біз жас кезімізде көп жаңалықты кә­дімгі радиодан тыңдайтынбыз. Тіп­ті кешегі тоқсаныншы жылға дейін Қызыл­ордада жергілікті телеарна болған жоқ. Ал қазір ше... Әр үйдің төрінде ауқымына жүздеген арнаны сыйдырған телеарна қосылып тұр. Әлемді көз алдыңа әкеліп тосатын интернетің тағы бар. Осының бәрі театр көрермендерінің талғамына әсер етеді. Осыдан 20-30 жыл бұрынғы мен қазіргі көрерменнің арасында аспан мен жердей айырмашылық бар. Бұл театрды тоқырауға ұшырат­пай, қам­шылап отырады. Өнер ордасына кел­ген адамның талғамынан шығу үшін із­денесің. Тарихи драмалардың өзін қа­зіргі құбылысқа байланыстырып қоюға ты­рысасың. Әйтпесе, көрермен жоғалтамыз.

Ұжым осыдан 10 жыл бұрын Түр­кияның Кония қаласында өткен «Мың тыныс және бір дауыс» атты түркітілдес театрлардың халықаралық фестиваліне түрік драматургы Торғай Нардың «Төбе­көз» спектаклімен қатысып, ар­­найы дип­ломмен марапатталды. Сәл ке­­йіндеу Ұлыбританияда өткен қазақ өне­рінің күн­дері аясында Дулат Иса­бековтің «Ескі үйдегі екі кездесу» драмасын ­Ан­глия астанасы Лондонның төрін­де ­ор­наласқан Британ корольдік музы­ка­лық театр сахнасында талғампаз ағыл­­­шын көрермендеріне ұсынды. Бұл қо­­йы­лым шетел сахнасындағы қазақ ті­лін­де көрсетілген тұңғыш спектакль. Сыр бо­йын­дағы өресі биік өнер ұжы­мының бұл қадамы қазақ ұлттық драматургиясының жаңа кезеңге аяқ басқанын көрсетті.

Көп ұзамай театр ұжымы Шотлан­дияның Эдинбург қаласында өткен ха­лық­­­аралық «Фриндж» өнер фестива­ліне шақырту алды. Ғабит Мүсіре­повтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» пье­сасының желісі бойынша сахна­ланған «Ақбаян» қойылымы жоғары баға­ланып, спектакль режиссері Хұсейін Әмір-Темір, әртістер Зәлипа Төлепова, Қанат Архабаевтар Еуропаның «Алтын кітабына» енді.

Режиссерді тыңдайықшы...

– Кейбір жазушыларымыздың «қо­ғамдағы құбылыстарды жылдар бойы әбден қорытып, шығармаға айналдыр­ға­ны дұрыс» деген пікірін естіп қала­мын. Бірақ бұл драматургияға жүр­мей­ді. Сах­надан бүгінгіні көрсетпесең, көрер­мен теріс айналады. Мысалы, осы «Фриндж» фестиваліннің басты шарты – қойылым 55 минуттан аспау керек. Деко­рацияның қойылып, жиналуының да белгіленген уақыты бар. Осылайша «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» желісімен қойылған дүниемізге ұлттың мәдениетін көрсету үшін ән-жыр, айтыс, би қостық. Қойылымда Жантық мүлдем жоқ. Қозы мен Баян өлмейді, екеуі қосылып, мұра­тына жетеді. Фестивальде үш күн қа­тарынан қойылғанда көрермен қатары кеміген жоқ.

Спектакльден дәл осы уақыттағы өзекті мәселенің иісі шығып тұруы керек. Мысалы, Талдықорған театрын­да жүргенімде «Еңлік – Кебекті» қойдым да, бірінші планға Кеңгірбай биді шы­ғардым. Ол сахнада екі жасқа қатаң ке­сім айтқан әділетсіз жан емес, елдің бір­лігі бұзылмас үшін неден де тайын­байтын би ретінде көрінді. Сол тұста Жетісуда қазақтар мен шешен ұлтының жастары арасында төбелес болып, мәселенің ушығыңқырап тұрған уақыты еді. Сол жағдайды сахна арқылы көпке осы­лайша ұқтырдық. Көрермен өте жақ­сы қабылдады. Әйгілі театртанушы Бағыбек Құндақбаевтың «Бұл – «Еңлік – Кебек» жайындағы жаңа сөз» деген бағасы мерейімізді өсірді.

Қазіргі көрерменге заманауи дүние­лер жақын дедік қой. Осы театр сахнасында жүріп жатқан «Нашақор туралы новелла», «Кездесу мен қоштасу», «Әйел тағдыры» спектаклдеріне жұрт­тың қы­зығушылығы айрықша.

Театр десе көз алдымызға жүздеген адам жинайтын кең зал, атшаптырым сахна келе қалады. Мүмкін бізге де ба­тыс­тағыдай жиырма-отыз көрермен жинап, подвалда қойылым қоя беретін үрдіс керек шығар. Мысалы, осы театр­дың жертөлесінен ашқан лаборато­риямызда 3 спектакль жүріп жатыр. Көрермені 50 адамнан аспайды. Солардың ішіндегі «ҰБТ кілті» қойылымының көрерме­ні мұғалімдер мен жоғарғы сынып оқу­шылары.

Әр қойылымын өзінің көкейдегі ойының бір парасы санайтын режис­сер осы уақытқа дейін жүздеген қойы­­лым сахналапты. «Ал осының іші­нен көңіліңізді алабөтен тербегені қай­сысы?» дей қалсаңыз алты-жетеуін ғана са­нап берер еді. Тағдырын театрға телі­ген жанның талабы осындай.

Тағдыр демекші, осыдан он жыл бұрын өнерде де, өмірде де қатар жүрген жары Әлиядан айырылып қалғанда осы театрдан жұбаныш тапты. Қарашаның қара суығында қалғандай қалтыраған жанын осылайша жылытты. Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Әлия Арысбаева қырық жылдық өнер жолында жүздеген кейіпкерді көрермен алдына алып шыққан дарын иесі еді.

Бір шаңырақтың астында екі бірдей өнер адамының ғұмыр кешуі оңай емес. Бірақ отбасынан тәрбие, Хадиша Бөкеевадай үлкен өнер иесінен тәлім алған жары Хұсекеңнің қабағына кірбің, үстіне қылау жұқтырмады. Қызылорда мен Талдықорған театрларының беделді актрисасы болды. Дертімен арпалысып жатқанда да азаматының жағдайын ойлап кеткен Сырдың сұлу Әлиясының өнері мен өмірі жайлы айтылар әңгіме әлі алда.

– Туып-өскен орта, өнердегі жол туралы жалғастыра жазып келе жатқан дүниелерімнің алғашқысы «Бір сахна – егіз ғұмыр» Әлия екеумізге арналған. Одан кейін «Сен және мен» деген тағы бір кітап жаздым. Ойыңды ақ қағазға түсірсең, сағынышың саябырсып, бойың жеңілдеп қалады екен. Ғұмырым жеткенше Әлияның өмір һәм өнер баянын жазуға бел байладым.

Режиссер қабырғадағы қаз-қатар тізіл­­ген суреттерге қарап ойланып қал­ды. Ты­қылдаған сағат тілі уақыттың түс­ке тар­масқанын көрсетіп тұр. Ол орны­­нан тұрды да есікке беттеді. Сахнада әртістер күтіп тұр.

Ертең – премьера.

Қызылорда