Жылу-электр орталықтары «жылуға» мұқтаж

Яғни елдегі жылу-электр орталықтары мен стансаларына ортақ мәселені жедел шешу. Әйтпесе, әлегі бастан асқалы тұр. Алдымен аз-кем статистика. Елімізде 37 жылу-электр орталығы бар.

Оның 22-сі – жеке меншіктің қолында. 10-ы – мемлекеттің иелі­гін­де, бесеуі квази­мем­ле­кеттік сек­торға берілген. Бәрі Кеңес ода­ғы^­нан мұра боп қалған. Өкінішке қарай6 Тәуелсіздік алған 30 жылда бірде-бір орталық салынған жоқ. Жылу-электр орталықтары мен стансаларындағы негізгі құ­рыл­ғы­лар 66 пайызға тозып тұр. Демек, Екі­бас­тұз­да­ғы­дай келеңсіз жағдай басқа қалада да қайталануы мүмкін.

Апаттың алдын алу үшін не істеу керек? Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бірнеше күн бұрын тығырықтан шығар бір жол ұсын­ды. Ол – проблема жиі туын­­дайтын энергетикалық активтерді мем­­лекет меншігіне қайтару. Себе­бі жеке меншікке өткен жылу-электр станса­ла­ры апатқа жиі ұшы­­райды. Тиісінше, олар тұтыну­шы­­ларды электр қуатымен үздіксіз қамтамасыз ете алмай отыр. Алайда мұндай қадамның екі жағы бар. Сон­дықтан жағдайды жіті зерделемей, шешім қабылдауға болмайды.

– Осы күнге дейін жылу-электр орта­лық­тарын олигархиялық топтар сүлік­ше сорып, игілігін көріп келді. Ал мәселе туындаған кезде, тозып тұрған нысандарды мемле­кетке ысыра салмақшы. Мә­се­лен, Екібастұз қаласына бар­ған сапарымда жергілікті жылу-электр орталығының қожайыны Александр Клебановпен бетпе-бет жүздестік. Көкейдегі сұрағымызды қойдық. Ол орталық меншігіне өткен 2007 жылдан бері бір тиын да пайда көрмегенін, керісінше шығын шегіп отырғанын айтты. Қажет болса нысанды мем­лекетке тегін өткізе салуға дайын екенін де жеткізді. Жауапкершіліктен бұлай құтыла салуға болмайды. Толықтай техникалық аудит жүргізілуі керек, – дейді Мәжіліс депутаты Ерлан Саиров.

Жекеменшіктегі жылу-электр орта­лық­­тары мемлекетке қайтарылды делік. Бұдан мәселенің түйіні тарқай ма? Сарап­шы­лардың пікіріне зер салсақ, нысанның меншік иесі өзгергенімен, жүйелік проб­лемалар сол күйі қалады. Өйткені мәсе­ле­нің түп тамыры тереңде жатыр.

– Нысанды мемлекет жақсы басқа­ра­ды деген қағида жоқ. Бұл жердегі бас­ты мәселе – тарифте. Біз ұзақ жылдар бойы тарифті қолдан төмендетіп келдік. Тиісінше, арзан жылу алдық. Бір жағынан бұл жақсы. Ал екінші жағынан зияны да бар. Тарифтің төмендігінен салаға инвестиция тарту мүмкін болмады. Энерготиімділікті арттыру үшін тиісті шаруалар тындырылмады, – дейді энер­гетика саласының сарапшысы Әсет Наурызбаев.

Бұл пікірді экономист Алмас Чукин де құптады. Оның айтуынша, егер тариф шығындарды өтеуге, күрделі жөндеу жүргізуге, жабдықтарды жаңалауға жетпесе, орталықтың меншік иесін өзгерт­кен­­­­нен ештеңе шықпайды. Десе де, жеке­меншік компанияларға қарағанда, мемлекеттің қолы ұзын екенін де ескеру керек. Тиісінше, оның саладағы жинақ­та­лып қалған мәселелерді шеше алатын мүмкіндігі де жоғары.

– Жекеменшік компанияның қара­жаты шектеулі. Сондықтан қалта­сынан артық ақша шығара алмайды. Ал мемлекет мұны бюджетке енгізе алады. Бірақ қазынаға, яғни бұқара халыққа салмақ түсетінін ескеру керек. Өйткені бір емес, оннан аса шаһардың жылу-электр орта­лы­ғы тозып тұр. Сондықтан меншік ие­сі­не қатысты мәселемен бас қатырудың қажеті жоқ. Дұрысы – нақты міндеттер қою. Мәселен, газдандыру, жаңа жылумен жабдықтау тораптарын салу секілді жұмыстарды қолға алу маңызды, – дейді А.Чукин.

Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «EQ»

Мемлекет басшысы тариф мәселесін биылғы Жолдауда көтергені есімізде. Пре­зидент монополиялы нарықтарда «Тарифті инвестицияға айырбастау» деген жаңа тариф саясатына көшу керек­ті­гін тапсырған еді. Бұл желілер мен қуат көздерінің тозу деңгейін кемінде 15 па­йызға төмендетуге жол ашады деген бол­жам бар. Сарапшылардың меңзеп отырғаны да дәл осы тариф саясаты. Энергетика министрі Болат Ақшолақов та Президенттің аталған бастамасынан үміт күтіп отыр. Алайда бағдарлама әлі дайын емес. Оны әзірлеудің өзі біршама уа­қытты талап етеді.

– «Тарифті инвестицияға айырбас­тау» әдісі – қазіргі шекті тариф саясаты­нан алшақтаудың жолы. Қазір бізде шек­ті тариф әдісі қолданылады. Яғни ар­найы бекітілген шек бар. Содан аспау керек. Бірақ бұл әділетті өлшем емес. Өйткені оны есептеп жатқан ешкім жоқ. Ал «Тарифті инвестицияға айырбастау» әдісі жылу-электр орталықтарының жыр­тығын бүтіндеуге мүмкіндік береді. Осы күнге дейін қаржының аздығынан атқа­рыл­май келген жұмыстарды атқа­ру­ға жол ашады. Бұл жерде басын ашып алатын бір мәселе бар. Егер жылу-электр орталығы жеке меншік компания болса, онда ол инвестор ретінде стансаның модернизациясына өз қалтасынан да қаржы шығаруға міндетті, – дейді белгілі энергетик-сарапшы Жақып Хайрушев.

Эколог Лаура Мәлікованың м­әлі­ме­­тінше, көмір­ді пай­даланатын жы­лу-электр орталықтарындағы та­рифтің бағасы 1 киловатт үшін 10 тең­ге­ден ас­пайды. Ал жаңғырмалы энергия көз­де­­рінен алынатын 1 киловатқа 34 теңге белгіленген. Айырмашылық жер мен көктей. Жүргізілген нақты есепке сәйкес, жылу-электр орталықтарынан өндірілетін 1 киловатқа шамамен 190 теңге төленуі керек. Тарифтің дәл осындай мөлшері ғана стансалардың шы­ғы­нын жабуға, жаң­­ғырту жұмыс­тарын жүргізуге мүм­кіндік береді.

– Көмірді жағу арқылы жылу энергиясын өндіріп отырған жылу-электр орталықтарының тарифі тым төмен. Мұны еуропалық сарапшылардың өзі талай мәрте айтқан еді. Дәл мұндай тарифпен орталықтардың шығынын жабу мүмкін емес. Бұл салада жұмыс істейтін мамандардың еңбекақысының төмендігі де сондықтан. Осының салдарынан энергетика саласындағы білікті мамандар Ресейге қарай жылыстап жатыр. Түптеп келгенде бұл саладағы кез келген мәселенің астарына үңілсеңіз, тариф саясаты алдыдан шығады. Шыны керек, біздің елдегі жылу-электр орталықтары жұрт айтып жүргендей табыс көзі бо­ла алмайды. Ел аузында жүрген Александр Клебановты мысалға алайық. Ол елдегі жылу-электр орталықтарын сатып алған­ға дейін миллионер ретінде қалып­та­­­сып қойған адам. Сондықтан оның жылу-электр орталықтарынан қыруар табыс тапты дегеніне илана алмаймын. Қолданыстағы тариф мөлшерін ескерсек, бұл мүмкін емес дүние, – дейді Л.Мәлікова.

Сарапшылардың пікірінен түйгеніміз, жылу-электр орталықтарында қалып­та­сып отырған мәселелерді оңтай­лы шешудің тиімді жолы – тарифті көтеру. Алайда тариф көтерілсе, халықтың қал­та­сына түсетін салмақ та ауырлайды. Онсыз да айлығын шайлығына зорға жет­кізіп отырған бұқара үшін мұның өзі ай­тарлықтай шығын болмақ. Сонда не істеу керек? Сарапшылар тығырықтан шығудың бірнеше жолын ұсынды. Бірін­ші­сі – газдандыру жұмыстарын жан­дан­дыру. Екіншісі – көміртегі бей­тарап­ты­ғы­на көшу. Мұның арғы жа­ғында атом электр энергиясын салу баста­ма­сы­ның басы қылтиып тұр.

– Қазақстанның жыл сайын шамамен 400 млн тонна CO2 шығаратынын және республикада энергияның көп көлемі көмір электр стансаларында өндірілетінін ескерсек, көміртегі бейтараптығына қол жеткізу оңай емес. Сондай-ақ бізде электр энергиясы мен жылу өндіру про­цесінде көмірге деген тәуелділік жоғары. Еліміз парниктік газдың жоғары шыға­рындыларымен және басқа да қиын­дық­тармен бетпе-бет келуге мәжбүр. Мәселені шешу үшін энергетикалық жүйені қайта құруға қатысты бірқатар ма­ңызды саяси шешімдер қабылдау қажет. Бірін­ші кезекте органикалық отын­нан бір­тіндеп бас тартып, таза, баламалы энергия көздеріне көшу маңызды. Ға­лым­дардың Қазақстанға атом энергетикасы қажет деген қорытынды жа­сауы да сондықтан. Халқының 40 па­йызы ауыл­дық жерде тұратын республика үшін газ­дандырудың да әлеу­меттік маңызы зор. Қысқасы, кө­мір­тегі бейтараптығына көшу қауіп емес, мүмкіндік, – дейді ғалым Қанат Байғарин.

Инженер-энергетик Олжас Тұр­ма­нов­тың пікіріне қарағанда, еліміз­дің энергетикалық нысандарында орын алып жатқан мәселелердің бәрі ұзақ мерзімге арналған ортақ стратегиялық жоспардың жоқтығына барып тіреледі. Сондықтан отандық энергетика саласының даму стратегиясы қажет және осы стратегиядан ауытқымаған дұрыс.

– Біздің алдағы мақсатымыз айқын емес. Сол себепті алдыдан шыққан факторлардың ыңғайына қарай жығыла береміз. Бұл дұрыс емес. Мемлекеттік тұрғыдан бекітілген жоспар болуы керек. Нақты мақсат-міндеттер айқындалуы қажет. Стратегиядан ауытқымай, жос­пармен жүргенде ғана қиындықтарды еңсере аламыз. Жан-жаққа тартқаннан түк өңбейді. Ағымдағы мәселені шеш­кенмен, арғы жағындағы үлкен проб­лемаға бойлай алмаған күйі отыра бере­міз, – дейді Олжас Тұрманов.

Тағы бір қызық жағдай бар. Біздегі жылу-электр орталықтарының жұмысын Энергетика министрлігі қадағалайды. Ал қала ішіндегі инженерлік желілерге Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі жауапты. Сондықтан шығар, Екібастұздағы апат кезінде Энер­ге­тика министрлігінің өкілі «Жылу-электр орта­лы­ғындағы жағдай қа­лыпты, мәсе­ле­нің бәрі инженерлік желі­лерге қатысты болып отыр» деп жауап­кер­ші­лік­ті басқа ведомствоға ысыра салғысы келгендей көрінді. Парадокс!

Айтпақшы, Мемлекет басшысы орта­лық және жергілікті атқарушы ор­­гандардың қысқы жылыту маусымына дайындығын тексеру үшін ко­мис­сия құруды тапсырды. Комиссия құра­мына Бас прокуратураның, Жо­ғары аудиторлық палатаның, Сы­байлас жемқорлыққа қарсы іс-қи­мыл агент­­тігінің және басқа да уә­­кі­летті мем­ле­кеттік органдардың өкіл­дері кіреді. Президент жұмысты он күн ішінде нақты қорытындылармен және ұсы­ныстармен аяқтау керектігін ес­керт­ті. Демек тағы біраз былықтың беті ашылуы мүмкін. Біздің қазір көріп отыр­ға­ны­мыз айсбергтің басы ғана.