Түркілер әлденені алып қабылдайтын жалғыз ғана халықтың бұлармен тұрмыс түрінде ешқандай ұқсастығы жоқ, оның үстіне үстемдік етуші, бұратаналарға қатысты орыстандыру, православтандыру, құлдыққа салу саясатын ұстанатын өкімет басшылары бар халық болып шықты», деп шындықты жырлаған еді. Осы сөзінде Ахмет әліпбиінің шығуына себеп болған бір жайт бар. Ол Ресей отаршыл өкіметінің қазақтарды шоқындыру жоспары еді. Алдымен 1868 жылы қазақты шоқындыруды мақсат еткен ереже қабылданып, 1892, 1898, 1902 жылдары кезең-кезеңімен жүзеге асырылуға тиісті мемлекеттік бағдарламалар даярланады. Қазақтарды шоқындырып, орыстандыру 1902-1916 жылдардың арасында орындалуға тиіс болатын. Бұған бағынбағандарды қырып салу үшін Түркістан уәлаятында жазалаушы әскер де дайындалған еді. Сөйтіп, қазақ руханиятына, ұлттығына үлкен қатер төнді.
1914 жылдың мамыр айындағы «Қазақ» газетінде Ахмет Байтұрсынұлы: «Хүкіметке жағымдысы – қол астындағы жұрттың жазу-сызуы, тілі, діні бір болу. Ресей қол астында түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу-сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу-сызуын орысқа аударса, хүкіметке онан артық іс болмас», деп жазды. Ұлтты жоятын мұндай зұлматқа қарсы тұрар күш ол кезде қазақта жоқ болатын. Шоқынып жатқан қазақтар да баршылық еді.
Міне, осы айтылған жайттар Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиі шығуының әлеуметтік-тарихи алғышарты болды.
Қай халық болсын қайта жаңғырып отыру үшін, жалғасу үшін биологиялық ген сияқты тұқымдық коды болуы керек. Ал бұл код сөз, ұлттық тілсіз өмір сүре алмайды. Халық тілден басталады. Ұлттық тіл – сөз экологиясы тұрғысынан қарағанда, халықтың геномы болып табылады. «Тіл этностың ең айқын және тұрақты көрсеткіші болып саналады» (Никита Толстой). Бұл геном әртүрлі құрастырушы сыңарлардан тұрады. Халық геномы әліпбиден, әріптен басталады. Әдетте, «қандай әліпбиді қолдануда тұрған не бар»? деп жатады. Жоқ, мұның маңызы зор. Орыс ғалымдары кириллица тек орыстарға ғана (және басқа славяндарға) арналған, онда біздің мәдениетіміздің, христиандық рухтың ерекше коды бар деп есептейді. Бельгия лингвисі Франс Винкенің таяудағы зерттеулері көрсеткендей, кирилл әрібінде, оның символикасының тұтас жүйесінде діни, дүниеге көзқарастық (құдайлық Үштік, Логостың орналасуы, т.б. туралы) мәністік мазмұн бар (Валерий Миловатский). «Әр жаңа әріп өз бойында оны жасаушының ниет, аңсарын сақтайды, онда терең киелі мән болады, дүниені діни түйсінуді, әр символдың мистика тұрғысынан тәпсірленуін бейнелейді» (Литературная учеба, 1996).
Феноменологтердің дәлелдеуінше, латын әліпбиі – католиктерге, кирилл әліпбиі – православтарға, араб жазуы мұсылмандарға Көктен түскен.
Бұл жайттар Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиінің шығуына рухани түрткі болады.
Сөйтіп, ұлт ұстазы алдында орыс алфавиті, батыс алфавиті жатқанмен, араб әліпбиін таңдады. Осы әліпбидің негізінде қазақ әліпбиін түзіп шықты. Өйткені жазудың – дінмен, ал араб жазуының қазақтардың ұстанатын діні исламмен (Құранмен) байланысты екенін білетін ғұлама ислам таңбасы тұрғанда қазақтардың шоқынуға бара қоймайтынын жақсы білді. Христиан басқыншылығына қарсы тұратын мұнан артық күш ол кезде табылмас та еді. Осылайша, Ақаң әліпбиі қазақ рухының қорғанына айналды.
Ол сонымен қатар араб жазуының табиғи қозғалыспен орайлас екенін жаратылыстану тұрғысынан дәлелдеді. «Жазуға қай жазу ыңғайлы болатынын айыру үшін басқа жұмыстар жүзінде қолға күш түсетін істерден жасалған ілім тәжірибелерін алып қарау керек болады. Латын жүйелі жазумен жазғанда қол қимылдау бағдары сағат тілінің жүретін бағдарына қарсы келіп отырады. Сол ыңғайына қарай жазу жолы да солдан оңға қарай жүреді. Араб әрпімен жазғанда қол қимылдау бағдары сағат тілінің бағдарымен бірыңғай келіп отырады. Сол ыңғайына қарай жазу оңнан солға қарай жүреді», деп көрсетті («Байтұрсынұлы Ахметтің араб әліпбиін жақтаған баяндамасы»). Бұған Жердің Күнді оңнан солға қарай айналатынын, тамырдағы қанымыздың оңнан солға қарай ағатынын қосыңыз.
Осылайша, ұлт ұстазы қазақ руханиятын, сайып келгенде, қазақ ұлттығын орыстандырудан, христиандандырудан құтқарушыға айналды. Олай дейтініміз – қазақтың қазіргі ойшылы Амангелді Айталы дәл айтқандай: «Отарлаушылардың бұлайша ислам дініне айрықша шүйлігуіне басты себеп: мұсылмашылық қазақ арасында – ұлттық мәдениеттің, тарихтың, әлеуметтік құрылымының маңызды қыры ретінде қалыптасқан. Шындығында, ортақ ұлттық мәдени және рухани мұрадан дінді бөліп алу мүмкін емес. Социализмнің дін мен мәдениетті ажырата алмауы осыдан. Дінінен айырылған халық ұлттық қасиетінен де айырылады. Ұлт болып ұюдың негізі – дінде. Халық санасына ұлттық идея дінмен бірге енгеннен кейін тәуелсіздікке деген арманнан ешқандай отаршылық айныта алмайды, себебі онда Құдайдың құдіреті жатыр».
Сөз соңында айта кету қажет, қазақ тілін, қазақ сөзін Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиіндей дәл бейнелейтін әліпби бұрын да болмады, қазір де жоқ.
Жантас Жақыпов,
филология ғылымдарының докторы, профессор
