Баянды мемлекет арқауы

Миллиардтық Қытайдың қай кезде де теңселіп-теңселіп қоя­ты­ны болады. Бүйрегі ауыратын Кемел аға сырт елден әлдебір дә­рі­лер алдыратынын да білеміз. Әке үмітінің зор екенін білгелі қашан. Біз де Кемекең баласына сырттай тілеулес жүреміз. Өйтпегенде ше? Қиырдағы қазақ баласы Мәскеудегі Халықаралық қатынастар институтын үздік бітіріп, КСРО Сыртқы істер министрлігіне қыз­метке қалдырылған. Аппаратта тәжіри­бе­ден өтіп, Қытай елшілігінде қызметте жүрсе. ХХ ғасырдың 30-жылдары Сауд Арабиясында кеңес елшісі қызметін атқарған Нәзір Төреқұловтан тартып, Төлеген Тәжібаев қостап сырт ел­де­рінде елшілікте қызмет атқар­ған, атқаратын қазақтар саусақпен санарлық.

...Жылдар өтті. Жазушылар ода­ғында қа­ламдас, балалар әде­биеті жөнінен әріп­тес болған екі аға да «дүние шіркін, дүркін-дүркін өтеді бір күнді» айтқызып бақилыққа әр кез көшіп кете барды. Мен Түр­кіс­танды түлетуге үн қосып, туған жеріме аттанып кет­тім.

Халықа­ралық қатынастар фа­куль­­те­тінде оқитын ұлым, бүгін­де заңгер-сая­саттанушы Шыңғыс Ергөбек Н.Нови­ков­тың «Пути и перепутья дипломата», Л.Кутаковтың «Вид с 35 этажа. Записки советского дипломата», В.Зориннің «Вла­ды­ки без масок», Қ.Тоқаевтың «Как это было...» аталатын кітаптарын ала келді Түркістанға.

Қазақтан шыққан тұңғыш дипломат Нәзір Төреқұлов тағдыры жайында ізденісте жүрген кезім. Мәскеуде КУТВ-да оқып, 1937 жылы Сібірге 20 жылға айдалып, барып келген Жүсіпбек Арыс­тановтың Нәзір туралы ро­ман жаза бастап, жоғалтып алған шығармасының сұлбасын әңгі­мелетіп алғам. Сталин атын­дағы КУТВ-да онымен бірге оқыған, Мәскеуде «Күншығыс» баспасының бас редакторы болып тұрған Нәзір Төре­құ­лов­тан өзге қазақ, қырғыз, өзбек, башқұрт, татар студенттері секілді көп жақ­­сылық көрген оқушы, қазақ түрік­тануы басында тұрған, азап шеге жүріп, қазақ әдебиеті тарихын «Түрік қағанаты дәуіріне дейін» оздырған шын ғылым жасаған профессор Бейсембай Кенжебайұлының жылап отырып айтқан естеліктері де дәптеріме түскен. Сыртқы істер министрі А.Громыконың редакторлығымен шыққан «КСРО дипломатиялық қатынастары» көп томдығын әлде­не­ше ақтарғам. Әсіресе Сыртқы істер министрінің орынбасары Қ.Тоқаевтың қолынан шыққан әлгі «Как это было...» аталатын кітабы. Сүйсіндім. Дипломат жазбасы. Қытайда 1986 және 1989 жылдары болған үлкен дүрбелеңнің туу себептерін, сол кезгі Қытайдағы саяси-экономикалық дағдарыс, содан туған дүрбелеңді қолмен қойғандай етіп әңгімелеген. Тал­дай отырып әңгімелейтін, әңгі­мелей отырып талдайтын шебер­лі­гіне таңғалдым. Өзге елдің елшілерінде бар, бізде жоқ «дипломат жазбалары» әдеби дәстүрді туғызғаны үшін қуандым.

Ең бастысы – детектив-жазушы Кемел ағайдың сонау 80-жылдары Жазушылар одағында отырып дегбірсізденген себебін терең түсіндім. Халықаралық жағдайды ойлап, баласын уайымдап бүйрек сырқаты қабындап, ұзамай көз жұмған Кемел ағамыздың әкелік жүрегін терең түсіндім.

Қазақстан басына түскен сын-қатер­лер­ді мойымай жеңіп келе жатқан, кеше ғана сайлау­да халқымыздың көп бөлігі қол­да­ған Қ.Тоқаев жайында ойладым. Миллиардтан баяғыда лық­сып тасыған Қытай еліндегі саяси-экономикалық ахуалды әлеуметтік жағдаймен жіті байланыста талдай білген, алып елдің дағдарыс себебін салдарымен қоса айқындай алған азамат тәуелсіздік алғанына мәз болып, 30 жыл мақтанумен жүріп, тоқырауға түсіп қалған қазақ елін әділетті Қазақстан форматында жолбасшы болып дамыта алатынына күмәнім қалмады.

90-жылдары ұлт баспасөзінде тарихи ескерткіштердің шырақшы-қайраткері, музей ісінің көсемі Өзбекәлі Жәнібек «Түріктің Ясауи кесенесін жаңғыртуға қатысты бастамасына, қамқорлығына рахмет! Бірақ олар жергілікті жердің суын, топырағын зерттемей кірісіп кетті. Бұл методикалық жағынан да, тіпті мето­до­логиялық мағынасынан да қате. Біз адамзаттық ғажап ескерткішті құлатып алмаумыз керек!», деп дабыл қақты. Сол кездегі облыс әкімі Бердібек Сапарбаевтан бастап, өңір зиялыларына дүңкілдеп ұрсып, дегбірімізді алады. Біледі. Білген соң, айтады Кемел ағамыз! Музейдің пірі атанған Өмекеңнің сынына құлақ асып, сілтеуімен Өзбекстан Республикасы Мә­дениет институтының профессорларын (оларда бұл кезде саланың 10 профессор маманы бар, бізде бірі де жоқ еді) шақы­ра­мыз көмекке.

Кәсіпкерлер өз қаражатына кесенені сақ­тау мақсатында іргесі­нен өтетін халық­аралық қасқа жолды 14,5 шақырым сыртқа шы­ға­рып, айналма жол салды. Халықаралық темір жолдың арғы беті мен бергі бетін кедергісіз араластыру амалымен қатқан аспа көпір салды.

Архи­текторлар Бек Ыбыраев, Бақытжан Әшірбаев, Еркін Жүсіпов, Атанбек Нәлібаев Түр­кіс­танда айлап-жылдап жүр­ді десе де болады.

 Б.Сапарбаев «Түркістан тойға бір­шама дайын!» деп жоғарыға рапорт­тады бір күні. Іле инспектор келді. Нұрлан Ысқақов. Замандас. Қанаттас. Апта жүріп, Президентке өз байламын айтты: «Түркістан тойға дайын емес...». Реви­зор­лар қаптап кетті Түркістанда. Түр­лі сұрақ: «14,5 км. Айналма жолды мемлекеттен қаралмаған қаржыға салыпсыңдар? Қаржысын қайдан алдың­дар? Темір жол аспа көпірінің ақшасын қайдан тап­тың­дар?..». Құдай-ау, сұрақтар көп-ақ... Жо­ға­рыдан ашулы да­уыстар келеді. Тіпті облыс әкімін жадағай сынаушылар көбейді.

 Не шара істемекке керек? 1999 жылы 18 қарашада Түркістанға Премьер-министр Қ.Тоқаев келді. Облыстан бөлінген жа­уапты мем­лекеттік қызметкерлер қата­­рында Премьер-министрдің қасы­нан табылдым. Бәрін аралап, өз көзі­мен көрді. Журналистермен журналисше, сәулетшімен сәулетшіше, жаңғыртушымен реставраторша, музей қызметкерлерімен музейтанушыдай әңгімелесті. Мәсе­ле­нің шешілер жүйесіне қарай сұрақ қойып, жауап алды. Өзі жұртшылық сауалына да талмай жауап берді.

Ұмытпасам, екі күн аралады Түркі­с­тан­ды. Аттанып бара жатып Премьер-министр Қ.Тоқаевтың айтқан сөзінің түйіні: «Түркістан тойға дайын!..».

Араға апталар салып Түркіс­тан­ның 1500 жылдық тойын ха­лықаралық өреде тойладық. Егер Премьер-министрдің түйінді сөзі, әділ адами байламы болмаса, Түр­кіс­танның тойы тойланбай қалуы кәдік, алмағайып сәтте қылтылдап қыл үстінде тұр еді.

Түркістанның 1500 жылдығы жайында әділетті сөз айта білген кезіндегі Премьер-министр – бүгін әділетті Қазақстанның Президенті.

Тағы бір жайт есіме түсті. Қ.Тоқаев ел көшбасшылығына үміткер болатын тұс. Жұрт сайлау алдында абыр-сабыр еді. Бірі әрі сөйлейді, бірі бері сөйлейді. Жазу­шылар одағы үні – «Қазақ әдебиеті» жазу­шыларға сауын айтып, ортақ сұрақ жолдады. «Жаңалықты жазушылар қалай қабылдайды?» Кім-кім де білгенін айтып жатыр. Әсіресе Кемел аға­ның көзін көрген жазушылар жүрек сөзін айтып жатыр. Мен де жаңа Президенттен не күтетінімді айттым: «Демократиялық Кон­сти­ту­ция­ны қалпына келтірсе! Бұған жаңа Қазақстан басшысының ерік-жігері жетеді».

Бас-басына санамаламай-ақ қоялық, елімізде жүріп жатқан реформаның қай-қайсысы да тұғырлы Конституциядан бастау алады. Зиялылар кешегі Қаңтар қасіретінен Қазақ елін аман алып шығып, әділетті Қазақстан үшін! алға елді бас­тап келе жатқан алға­дай азаматқа сенбегенде, енді кім­ге сенеді?

Сендік, үмітіміздің ақтала­ты­ны­на се­не­міз де!

Рас, қазір халықаралық жағдай ушығып тұр. Мұндай алмағайып сәтте сарабдал саясат ұстану керек. Алмағайып сәттерде ішкі ынтымақ мықты болуға тиіс. Іште әділетті Қазақстан реформасы қарқын алып жүріп кетті. Алмағайып сәттерде сыртқы саясатта көре­ген болмаса қиын. Қ.Тоқаев дипло­ма­тия­лық сапармен Ресейге барды. «Еуропа елдерінің санкция­сына ұшырамасақ игі» деген күдік бүлк ете қалды көңілде. Қытайға сапарлады. «Абы­лайхан саясатын ұстанды-ау» деп ой­ла­дық. Алпауыт Америкаға! Ердоғанмен әлденеше кездесу. Орта Азия мемлекеттері басшыларымен жиі жүздесті. Жа­қын­да Калифорнияда екі жыл оқып келген ұлым Шыңғыс шамасы келгенінше саяси публицистика тілінде сөйлеп жүр. Саясаттанушы ұлыма қараймын. Ол айтады: «Қ.Тоқаев көпвекторлы саясат ұс­танады. Сыртқы сая­си вектордың біртіндеп Шығысқа ауып бара жатқандығы тағы шындық. Бұл Қазақ елін кемел келешекке бастаса керек...». Жаным жай тапты.

Демек, біз Қ.Тоқаевқа сенеміз. Ал ол кімге сенеді? Ол алдымен еліне сенеді. Ішкі саясатсыз сыртқы саясат мұратқа жетпес. Сыртқы сая­сатсыз ішкі сая­сат алысқа кетпес. Екеуін егіз қатар ұстаған, үйлестіріп ұштаған Мем­лекет басшысы ғана елінде өрке­ниетті, әділетті де жаңа Қа­зақ­станды аяққа тұрғыза алса керек. Сол жолда тағ­дыр­дың не­ше түрлі сынағынан өткен елі Қасым-Жомарт Тоқаевқа сенеді. Ал халықтың басым бөлігі қолдап, Қазақстан Президенті болып сай­лан­ған Қасым-Жомарт Тоқаев алқалаған еліне сүйенеді. Киелі Түркістанда отырып халықтың баян­ды мемлекет арманы тезірек жүзеге ассын деп тіледік.

 

Құлбек ЕРГӨБЕК,

жазушы-ғалым

 

ТҮРКІСТАН