Балық шаруашылығы экономикалық өсудің және халықты жұмыспен қамтудың негізі ретінде экономикадағы маңызды салалардың бірі.
Сарапшылардың пікірінше, балық шаруашылығының одан әрі дамуының үлкен әлеуеті бар.
Осыған байланысты, біз балық шаруашылығын дамытудың 2030 жылға дейінгі бағдарламасының индикаторларына қол жеткізуге бағдарланғанбыз. Балық шаруашылығындағы негізгі қызмет – балық аулау және балық өсіру. Бүгінгі таңда 1600-ден астам су айдыны 1200 субъектіге бекітілген, онда 12 мыңнан астам адам балық аулаумен айналысады.
Табиғи су қоймаларында жыл сайын шамамен 40-45 мың тонна балық ауланады және бұл көрсеткіш жыл сайын өсуде.
Негізгі балық аулау Атырау, Алматы, Шығыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында жүргізіледі. Онда ірі балық шаруашылығы су айдындары бар: Каспий теңізі, Балқаш, Зайсан көлдері, Арал теңізі және басқалары.
Балықты өндеумен 72 кәсіпорын айналысады, оның 17-сі жоғары талаптарға сай келеді және балық өнімдерін Еуроодақ елдеріне экспорттау құқығын алды. Қалғаны ішкі нарыққа, жақын және алыс шетелдерге бағдарланған.
Келешекте табиғи су айдындарының табиғи ресурстарын сақтау және орнықты пайдаланумен қатар, балық шаруашылығының үдемелі дамуын қамтамасыз ету көзделген.
Мұнда біз балық аулаудан балық өсіруге біртіндеп қайта бағдарлау бойынша әлемдік тәжірибеге сүйенеміз.
2030 жылға қарай жылына 270 мың тоннаға дейін балық өсіру жоспарлануда және осы негізде балық өнімдерін ішкі тұтынуды жылына 134 мың тоннаға дейін ұлғайту, сондай-ақ импорт көлемін 45 мың тоннадан 25 мың тоннаға дейін азайту жоспарлануда.
Атап айтқанда, мемлекеттік қолдау шаралары енгізіліп, кеңейтілуде. Бірінші кезекте - субсидиялау. Қабылданған шаралардың арқасында бизнес субъектілерінің іскерлік белсенділігінің артуы байқалады. Мәселен, 2020 жылмен салыстырғанда балық өсіру шаруашылықтарының саны 2 есеге артып, 2022 жылы 380-ге жетті. Өсірілген балық көлемі де соңғы 5 жылда жылына 3 мың тоннадан 15 мың тоннаға дейін өсті.
Жалпы алғанда, мыңнан астам жаңа шаруа қожалықтарын құру жоспарлануда. Олардың 47-сі ірі, инвестициялардың жалпы көлемі шамамен 150 млрд теңгені құрайды.
- Саладағы мемлекеттік қолдау туралы толығырақ айтып беріңізші.
- Саланы табысты дамытудың маңызды факторы – бизнесті субсидиялау және салықтық жеңілдіктер түрінде бастапқы кезеңде қолдау. Бүгінгі таңда балық өсірудің бірқатар бағытын субсидиялау көзделген:
Атап айтқанда , бұл субсидиялар:
- балық шаруашылығы саласындағы техника мен жабдықтарды сатып алуға инвестициялық салымдар кезінде 25% өтеуге, оның ішінде 2022 жылғы маусымда тоған балық шаруашылығына, балықты қайта өңдеуге және балықтарға жем-шөп өндіруге арналған техника мен жабдықтарды сатып алу кезінде қосымша енгізілген субсидиялар;
- балық тағамдарын сатып алу кезіндегі шығындардың 30% өтеуге;
- балық өсіру – биологиялық негіздемелері, балық отырғызу материалын, дәрілік препараттарды сатып алу құнының 50%-на дейін өтеуге, балықтардың жөндеу-аналық табындарын сатып алуға және ұстауға арналған шығындар.
Сондай-ақ аквамәдениет субъектілері үшін 70% мөлшерінде арнайы салық режимі көзделген.
Тұрақты негіздерде біз өңірлерде осы саладағы бизнестің әртүрлі өкілдерімен кездесеміз. Олар саланың дамуын тежейтін өзекті мәселерді көтереді, оның ішінде мемлекеттік қолдаудың қолданыстағы шараларының жеткіліксіздігін атап өтеді және оларды шешу бойынша жүйелі шаралар ұсынылады.
Сондықтан мемлекеттік қолдаудың қосымша шаралары Президенттің Алматы және Атырау облыстарының тұрғындарымен кездесу барысында берген тапсырмасына сәйкес пысықталады.
- Менің түсінуімше, аквамәдениетті дамытуға баса назар аударылады. Мұнда қандай негізгі проблемалар бар?
- Иә, балық шаруашылығын дамыту бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, шешуді талап ететін бірқатар мәселе бар. Келесі тармақтарды бөліп көрсету керек:
1. Су ресурстарының тапшылығы артып келеді. Өкінішке қарай, су аз болғандықтан, бүгінгі таңда балық өсіретін шаруашылықтар су тапшылығы проблемасына тап болады.
2. Балық өсіру көлемінің ұлғаюына байланысты балық ауруларының әртүрлі түрлерінің пайда болу қаупі артады. Сондықтан ветеринарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету өзекті мәселе болып отыр. Бірақ бүгінде балық ауруларын зерттеу бойынша мамандар (ихтиопатологтар) жоқ.
3. Бекіре және лосось балық түрлерін өсіруге арналған балық азығы мен балық отырғызу материалындағы импортқа тәуелділік. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстанда жоғары сапалы балық азығын өндіретін кәсіпорындар салу үшін инвесторларды, оның ішінде шетелдік инвесторларды тарту бойынша жұмыс жүргізілуде.
4. Балық өсірудің тиімді биотехнологияларын трансферттеу кезіндегі әлсіз ғылыми сүйемелдеу және білікті кадрлардың жетіспеушілігі.
- Сіз саланы дамыту проблемаларының бірі ретінде су ресурстарының тапшылығын арттыруды атап өттіңіз. Балық өсірушілердің суға деген қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесін қалай шешесіздер?
- Осыған байланысты аквамәдениет субъектілерін тұйық сумен қамтамасыз ету қондырғыларын пайдалануға және су үнемдеу технологияларын енгізуге ынталандыру жөнінде шаралар қабылданды. Яғни, мемлекеттік қолдау шаралары шеңберінде балық өсіру бассейндерімен, суды тазарту жүйелерімен, суды оттегімен қанықтырумен және т.б. жабдықталған сумен қамтамасыз етудің тұйық циклі бар балық өсіру кешенін салуға немесе кеңейтуге инвестициялық субсидиялар беріледі.
Бұдан басқа, жер үсті су көздерінен көлемдер жеткіліксіз болған кезде балық өсіретін тоғандарды немесе бассейндерді қоректендіру үшін жер асты суларының әлеуетін пайдалану жоспарлануда.
Сонымен қатар бизнес субъектілері ұңғымаларды бұрғылау шығындарын өтеу қажеттілігі туралы мәселені көтеруде, сондықтан бүгінгі таңда біз бұл мәселені пысықтап жатырмыз.
- Биыл 6 желтоқсанда өткен Үкімет отырысында Экология министрі «аквамәдениет туралы» арнайы заң әзірленгенін атап өтті. Бұл туралы не айта аласыз?
- Иә, «аквамәдениет туралы» заң жобасының тұжырымдамасы ағымдағы жылдың қыркүйегінде ВАК-та мақұлданды. Заң жобасы Парламентке 2023 жылдың қараша айында енгізу жоспарлануда.
«Аквамәдениет туралы» заң екі негізгі мәселені шешеді:
Бірінші. Аквамәдениет саласындағы қатынастарды реттеудің құқықтық негізін қалыптастыру.
Екінші. Бизнес үшін қолайлы жағдайлар жасауды және салаға инвестициялар тартуды мемлекеттік қолдаудың жаңа құралдарын енгізу.
Біз білетіндей, Мемлекет басшысы өңірлердегі халықпен кездесу барысында балық шаруашылығының проблемалық мәселелеріне назар аударып, бірқатар нақты тапсырма берді.
- Мысалы, браконьерлікпен күресті күшейту. Осы бағытта қандай шаралар қабылдануда?
- Шынында да, су айдындарында браконьерлік бар және онымен күресті күшейту министрліктің басты міндеттерінің бірі.
Бүгінгі таңда біз тыйым салынған құралдармен балық аулауға жауапкершілікті күшейту бойынша жұмыс жүргізіп жатырмыз. Мәселен, аталған бұзушылық үшін айыппұлды 20-дан 50 АЕК-ке дейін ұлғайту, ал жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап бұзушылық жасағаны үшін 15 тәулікке әкімшілік қамақ қарастырылған.
Сонымен қатар көлеңкелі айналыммен жүйелі күресу мақсатында осы жылы балық өнімдерін бақылаудың ақпараттық жүйесін енгізу жоспарлануда. Ол ауланған немесе өсірілген балықтың су айдынынан түпкілікті тұтынушыға дейінгі барлық жолын қадағалайды.
Бүгінгі таңда жүйе әзірленуде. Сонымен қатар балық өнімдерінің пайда болуының заңдылығын растайтын құжаттарды қалыптастыруға және беруге қатысатын мемлекеттік органдардың жүйелерімен интеграциялау жұмыстары жүргізілуде. Жүйені әзірлеуді аяқтау 2023 жылы жоспарланып отыр.
Бұдан басқа, балық шаруашылығы комитетінің аумақтық инспекцияларының материалдық-техникалық базасы айтарылықтай нығайтылды. Сонымен өтімділігі жоғары автокөлік, сондай-ақ жаңа жүзу құралдары сатып алынды. Осылайша, жаңарту 37% құрады. Осы бағыттағы жұмыс жалғасады.
- Әлия Лазаревна, сіз бұрын Каспий теңізіндегі бекіре тұқымдас балықтардың жалпы әлемдік көлемнің шамамен 90%-ы болғанын білесіз. Өкінішке қарай, әртүрлі факторларға байланысты олардың саны азайды. Осыған байланысты 2010 жылдан бастап оларды аулауға тыйым салынды. Осы реликті балық түрлерін қалпына келтіру шаралары туралы және жалпы сирек кездесетін және жойылып бара жатқан балықтар мен жануарлардың басқа түрлерін сақтау жұмыстары туралы айтып беріңізші?
- Бүгінгі таңда бекіре тұқымдас балықтардың қорын сақтау және қалпына келтіру өте өзекті мәселе, былайша айтқанда, біз үшін басым міндеттердің бірі. Ол үшін біз кешенді шаралар қабылдап жатырмыз. Бұл браконьерлікпен күресу, жасанды көбею және олардың табиғи уылдырық шашуына жағдай жасау. Осы жылы көктемгі кезеңде еліміздің батыс өңірінде «БЕКІРЕ-2022» кең ауқымды балық қорғау акциясы өтті. Акция барысында 1200-ден астам әкімшілік құқық бұзушылық анықталды, 54 қылмыстық іс қозғалды, заңсыз айналымнан 21 тонна балық тәркіленді, оның ішінде 1,8 тонна бекіре, 755 кг уылдырық.
Сонымен қатар жыл сайын Жайық өзеніне Атырау қаласында орналасқан екі мемлекеттік бекіре балық өсіру зауыты өсіретін бекіре тұқымдас балықтардың 7 млн дана кәмелетке толмағандары шығарылады.
Зауыттардың өндірістік базасы тозған, бұл оларды қайта құру мен жаңғыртуды талап етеді. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес біз инвестициялық ұсыныс әзірлеп жатырмыз, оны 2023 жылдың бірінші тоқсанында Ұллтық экономика министрлігінің қарауына енгізу жоспарланып отыр.
Бекіре балық өсіру зауыттарының өндірістік базасын реконструкциялау және жаңғырту жобалық қуаттылықты жылына 7-ден 12-15 млн данаға дейін ұлғайтуды және бекіре тұқымдас балықтардың өзіндік аналық табынын қалыптастыруды көздейді.
Сондай-ақ балықтардың уылдырық шашуына жағдай жасау бойынша шаралар қабылдануда. Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында Жайық және Қиғаш өзендерінің сағаларын тереңдету жұмыстары жүргізілуде. 2018-2020 жылдары ұзындығы 194 км балық аулау каналдарында түбін тереңдету жүргізілді. 2022 жылы осы мақсаттарға 3 млрд теңге бөлінді және қыркүйек айынан бастап 32 км каналдарда жұмыс жүргізілді.
Сонымен қатар балықтар мен басқа су жануарларының сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерін сақтау бойынша шаралар қабылдануда. Жыл сайын республикалық және халықаралық маңызы бар су айдындарында ғылыми зерттеулер жүргізіледі. Олардың шеңберінде олардың жай-күйіне мониторинг және бағалау жүзеге асырылады, нәтижелері бойынша тиісті ұсынымдар әзірленеді.
Мысалы, биылғы жылы ғылымның ұсынысы бойынша кутум балығы Қызыл кітап түріндегі балық түрлерінің тізімінен алынып тасталды. Бұл Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы балық түрлерінің түрлік құрамын кеңейтуге мүмкіндік берді. Бұл өңірде балық өңдеуді одан әрі дамытуға ықпал етеді.
Бұдан басқа, Мемлекет басшысының тапсырмасы шеңберінде қазіргі уақытта Каспий итбалығының популяциясын сақтау, олардың мекендеу және көбею аумақтарын қорғау үішн мемлекеттік табиғи резерват құру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бүгінгі таңда жаратылыстану-ғылыми негіздеме әзірленуде. Оны 2023 жылдың қаңтарында алуды және одан әрі ТЭН әзірлеуге кірісуді жоспарлап отырмыз.
Жалпы, балық шаруашылығы саласындағы белгіленген шаралар экономиканың осы секторындағы кәсіпкерліктің дамуына оң әсер ететіні сөзсіз деп ойлаймын.
