Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Биылдыққа базалық мөлшерлеме өсумен болды. 2022 жылдың 25 қаңтарында – 10,25 пайыз, 24 ақпанда – 13,50 пайыз, 26 сәуірде – 14 пайыз, 26 шілдеде – 14,5 пайыз, 27 қазанда 16 пайыз болып бекітілді.
Телеграмдағы ikapitalist каналы «базалық мөлшерлемені ұдайы өзгертудің соңы неге әкеліп соғады?» деген сауалға жауап іздеп көрген:
«Банктердің бизнеске арзан ақша жоқ болғандықтан несие бермей отырғаны белгілі. Өйткені базалық мөлшерлеме 60 пайызға жоғарылап кетті. Мемлекеттік бағдарлама бойынша жұмыс істеуге рұқсаты бар банктердің саны 10-ға жуық. Дағдарысқа дейін несие жылдық 14-15 пайызбен кепілмен берілді. Сондықтан мемлекеттік бағдарлама жылдық 9 пайызға жуық субсидияны шамалады. Соның нәтижесінде қарыз алушы үшін ақырғы мөлшерлеме 6-7 пайызды құрайды деп ойлады.
Ақпанда Ұлттық банк базалық ставканы 10,25-тен 13,5 пайызға дейін көтерді және бұл бүкіл жүйені тығырыққа тіреді. Өйткені субсидия 8-9 пайыз мөлшерінде есептелген, ал соңғы қарыз алушы жылдық 7 пайызбен алуы керек. Ал базалық ставка өсіп кеткен соң екінші деңгейлі банктердің ақшасы 3,25 пайызға қымбаттады.
Енді банк несиелері жылдық 17-20 пайызбен (+3,25 пайыз) беріле бастады. 7 пайыздық мақсатты ставкаға жету үшін айырмашылық бұрынғыдай 9 емес, 12+ пайыз болды (+3,25 пайыз), ал ақша 7 пайыздан жоғары ставкамен берілмеуге тиіс. Сөйтіп, мемлекет уәдесін орындай алмады және мемлекеттік бағдарлама бойынша қаржыландыру тоқтатылды. Банк мемлекетке өтініш білдіріп, субсидияны 3,25 пайызға көбейтуді сұрайды. Бірақ бұл барлық мемлекеттік бағарлама көрсеткішін нашарлатады. Себебі ақша бұрынғыдан көбірек жұмсалады, соған қарамастан күтілетін нәтиже баяғыдай қала береді», делінеді жазбада.
Пост авторының сөзіне сүйенсек, осыдан соң министрлік өкілдері Парламентке келіп, мемлекеттік машинада «бензиннің» азайғанын, соңғы нүктеге дейін жетпейтінін айтады. Бұдан кейін мемлекеттік орган банктерден комиссияны төмендетуді талап етеді. Қаржы институты болса, минусқа жұмыс істеуге келіспейді, сөйтіп процесс тоқтайды. Бұған да бірнеше ай кетеді.
«Банктерге өндірісті қаржыландыру мақсаты бойынша келіп түскен өтініштер жауапсыз тұра береді, ал жобалар тоқтайды, құрылғыларды сатып алу жүзеге аспайды, жалақы төленбейді, қазынаға салық түспейді. Көріп отырғандарыңыздай, өндіріс жүріп жатқан жоқ, тауар өндіріліп жатқан жоқ, шетелдік импорт жалғаса береді...
Халық пен бизнес шетел тауарын тұтынуды жалғастырады. Жаңа тауар өндіргісі келген немесе қазіргі бизнесінің ауқымын кеңейткісі келген, солай нарыққа отандық тауарды көбірек жеткізгісі келген жергілікті өндіруші күткен қалпы отыра береді. Ақыры кәсіпкерлер шығындарды қысқартып, жоба ауқымын азайтады. Ол үшін жобалық-сметалық құжаттарды өзгертуге мәжбүр болады. Оған 3-4 ай уақыт жұмсайды. Одан кейін өзгертілген құжат жаңа мемлекеттік экспертизамен сәйкестендірілуі қажет. Ол да 2-5 ай аралығында уақытты алады. Сосын барып банкке қайтадан келіп, әбден кесіп-кесіп азайтылған жобасына ақша сұрайды.
Сол сәтте Ұлттық банк тағы да базалық мөлшерлемені 16 пайызға дейін көтеруге қатысты ұсыныс білдіріп жатады. Көп өтпей тағы да көбейтетінін мәлімдейді. Сонда не болады? Тағы да сол айналымға түсеміз. Шенеуніктер жүгіреді, түрлі қағазға қол қойылады... Соның бәрі шындап келгенде Қазақстанға тауар тасып, Қазақстан халқының және бюджетінің ақшасынан несібе теруді жалғастырып жатқан шетелдік компаниялар үшін ғана пайдалы болады.
Бізде бүкіл мемлекеттік органның мынадай шаруадан қолы тимейді – бір-бірінің қате шешімдерін одан әрі өркендетеді, сөйтіп қазақстандық бизнесті тұншықтырады, ал шетелдік бизнестің тынысын кеңейтеді. Бұл аралықта біз девальвациядан девальвацияға дейін өмір сүріп, шетелдің тауарын сатып алып, сырттан тамақ жей береміз», дейді автор.
Дегенмен таяқтың екі ұшы бар екенін әр кез естен шығармаған абзал. Базалық ставканы көтеру дәл қазір мәжбүрлі және аса қажет әрекет. Бізде одан басқа қолдана қоярлық тиімді құрал да болмай тұр. Президенттің Үкімет пен Ұлттық банкке тұтынушылық несие жүктемесін азайту туралы міндет жүктеп отырғаны белгілі. Қазақстандықтар қарыздарын төлей алмай тығырыққа тіреле бастады. Сол үшін жеке тұлға банкроттығына мүмкіндік беретін заң да қабылданғалы жатыр. Бұл орайда базалық ставканың қымбаттауы және соған сәйкес несие пайызының да өсуі тиімді болмақ. Яғни азаматтар банк несиесінен бас тартады және қаржы табудың адал әрі тиімді басқалай жолын табуға тырысады. Ұлттық банк логикасына сәйкес несие аз рәсімделген соң нарықтағы сұраныс та төмендеуге тиіс. Бұл өз кезегінде тауарлар бағасының арзандауына да әсер етпек. Базалық ставка қымбаттауының тағы бір оң тұсы – депозит тартымдылығы артады. Иә, бұл айтарлықтай серпінді көмек емес шығар, дегенмен аз да болса оңтайлы қадам. Базалық ставка өскендіктен, банктер депозит бойынша ставкаларды жоғарылатады және азаматтардың салымы көбейеді. Ұлттық банк төрағасы Ғалымжан Пірматовтың айтуынша, маусым айынан бастап теңгедегі депозиттер әжептәуір артқан. Салым көлемі 30 трлн теңгеге жеткен. Бұл – тарихи максимум.
Әрине, қазіргідей қысылтаяң кезде қандай да бір тараптың қадамына қол соғу қиын-ақ. Дегенмен мәжбүрлі қадамның оң тұстарын да атап өткен артық болмайды. Түптеп келгенде ел экономикасы базалық ставканың жоғарылы-төменді зыр қағуына тәуелді де болмас еді, егер өндіріс әу бастан жолға қойылған, жемқорлық жайламаған, экономика әртараптандырылған болса.
Ұлттық банктің ақша-несие саясатын қатаңдату циклы 2022 жылдың 5 желтоқсанындағы шешімімен аяқтала ма, әлде базалық ставка тағы бір басқышқа жоғарылай ма, оны келер жылдың қаңтарында білеміз. Базалық пайыздық мөлшерлемеге қатысты кезекті шешім 2023 жылдың 13 қаңтарында жарияланады.
