Президент жариялаған ауқымды өзгерістердің маңызды бір бөлігі жаңа әлеуметтік саясатқа байланысты екені белгілі. Ондағы мақсат – әрбір отбасының тұрмыс сапасын жақсартуға берік негізін қалыптастыру. Ол үшін маңызды үш таған – мемлекет, бизнес және ел тұрғындары арасындағы әлеуметтік байланысты нығайту қажет. Бұл өзгерістердің негізі Әлеуметтік кодекс жобасында көрініс тапқан. Оны әзірлеу барысында халықаралық тәжірибе мұқият зерделеніп, Еуроодақтың Әлеуметтік кодексі басшылыққа алынған және еліміздің ерекшеліктері жан-жақты ескерілген. Кодекс 5 бөлімнен, 19 тараудан және 267-баптан тұрады.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсенованың айтуынша, кодекс негізгі 5 жаңалықтан тұрады. Бірінші жаңалығы – Отбасының цифрлық картасы немесе еліміздегі отбасылардың дербес дерекқоры. Дерекқор мемлекеттік органдардың қазіргі ақпараттық жүйелері негізінде қалыптастырылып жатыр. Оны енгізудегі негізгі мақсат – қазақстандықтардың мемлекеттік қолдау жүйесіне теңдей қолжетімділігін қамтамасыз ету. Отбасының цифрлық картасы мемлекеттік әлеуметтік саясаттың орта және ұзақ мерзімді міндеттері мен бағыттарын айқындау құралы ретінде белгіленді.
Яғни мемлекет кімге, қашан, қандай көмек қажеттігін анықтап қана қоймай, әлеуметтік тәуекелдердің алдын алу шараларын қарастыруға мүмкіндік алады. Карта отбасылар немесе отбасы мүшелерінің әлеуметтік статусына және отбасылық әл-ауқат дәрежесіне қарап, мемлекеттік қолдаудың қандай түрін алуға құқылы екендігін жеткізіп отыратын электрондық жаршы құралы қызметін атқаратын болады. Мұндай ақпарат әрбір отбасына орталық мемлекеттік орган тарапынан SМS хабарлама ретінде жіберілмек.
– Кодекстің екінші жаңалығы – мемлекеттік қолдаудың жаңа парадигмасы. Оған сәйкес мемлекеттік қолдау алдымен әлеуметтік тәуекелдердің алдын алатын атаулы іс-шара, одан кейін ғана атаулы әлеуметтік көмек ретінде қарастырылатын болады. Цифрлық картадан көпбалалы отбасылардың түрлі әлеуметтік сын-қатерге тап болу ықтималдығы жоғары екені анықталды. Сондықтан балалы отбасыларды әлеуметтік қолдаудың қолданыстағы жүйесін сақтай отырып, балаларды қорғаудың қосымша атаулы шаралары қарастырылып жатыр. Осы бағыттағы тағы бір маңызды өзгеріс – атаулы әлеуметтік көмек беру үшін кедейлік шегі бүгінгі күнкөріс деңгейі арқылы емес, медиандық табыс деңгейі арқылы анықталатын болады. 2025 жылдан бастап атаулы әлеуметтік көмек медиандық немесе жалпыхалықтық орташа табыстан төмен табысы бар азаматтарға беріледі, – деді Т.Дүйсенова.
Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»
Кодекстің үшінші жаңалығы әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін трансфомациялауға қатысты. Мұндағы негізгі мақсат – мүгедектігі бар азаматтардың көрсетілетін арнаулы әлеуметтік қызметтерге деген қолжетімділігін, әсіресе ауылдық округтердегі қолжетімділігін арттыру. Бұл ретте бірқатар өзгеріс қарастырылып отыр. Мәселен, жан басына шаққандағы нормативті енгізу қарастырылған. Оның мөлшері қызметтер үшін жеке норматив, ал компенсаторлық техникалық құралдар үшін шектеулі бағалар түрінде жіктелетін болады. Бұл өзгерістер, бір жағынан, кейбір қызмет немесе тауар түрлерін алдағы уақытта монетизациялауға алып келеді. Екінші жағынан, арнаулы әлеуметтік қызмет көрсетуге жеке секторды кеңінен тарту арқылы саланың инфрақұрылымын ауылдық жерге дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Тағы бір өзгеріс – мүгедектігі бар адамдарға қызмет көрсету ісіне олардың отбасы мүшелерін барынша тарту. Бұл ретте отбасы мүшесі жеке көмекші немесе әлеуметтік қызметкер ретінде ресімделеді. Оған еңбекақы төленеді және әлеуметтік төлемдер мен зейнетақы жарналары аударылады, – деп нақтылады ол.
Кодекстің төртінші жаңалығы әлеуметтік сақтандыру және зейнетақы жүйелеріне қатысты. Қазіргі сақтандыру жүйесі әлеуметтік тәуекелдің 5 түрінен сақтандырады. Бұл – халықаралық стандарттарға және нақты экономикалық жағдайларға сай келетін жүйе. Сондықтан оның негізі сақталады. Дегенмен мақсаты өзгереді. Жүйе әлеуметтік төлем төлеуге ғана бағытталмай, ең алдымен, азаматтарды формальді түрде жұмыс істеуге ынталандыруды көздейді. Бұл мақсатты орындау үшін шағын бизнестегі жалдамалы жұмыскерлер мен платформаның көмегімен еңбек етіп жүрген азаматтарға қатысты салықтық жүктемелерді төмендету қарастырылды. Сондай-ақ әлеуметтік жарналарын уақтылы аударып отырған жұмыскерлерге сақтандыру қорларынан әлеуметтік төлемдер мөлшері кезең-кезеңімен ұлғайтылады. Келесі жылдан бастап жұмыссыз қалған азаматтарға жарна төлеген уақытына сәйкес 6 айға дейін бұрынғы табысының 45%-ын төлеу қарастырылып отыр.
Т.Дүйсенова зейнетақы жүйесіне қатысты өзгеріске де тоқталды. Қазіргі жүйе зейнеткерлердің 3 буынын қамтиды. Қарастырылған өзгерістерде 1998 жылға дейін және 1998 жылдан кейін зейнетке шыққан азаматтар зейнетақы төлемдерінің негізгі бөлігін мемлекеттен, ал болашақ зейнеткерлер жинақтаушы зейнетақы жүйесінен алады. Осы орайда бүгінгі зейнеткерлер үшін базалық және еңбек зейнетақыларының мөлшерін есептеу параметрлері өзгереді. Бұл өзгеріс зейнетақының мөлшерін көбейту мақсатында қарастырылып отыр. Ал болашақ зейнеткерлер үшін 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыс берушілер тарапынан қосымша зейнетақы жарналары енгізіледі. Бұдан бөлек, енді азаматтар белгіленген жеткіліктілік шегінен асқан зейнетақы жинақтарын тек емделуге және тұрғын үй сатып алуға жұмсай алады. Сондай-ақ салымшыларға зейнетақы жинақтарының 50%-дан аспайтын бөлігін активтерді басқару компаниясына беру және мұндай компанияны өздері таңдау құқығы беріледі.
Кодекстің бесінші жаңалығы – халықты жұмыспен қамтудың жаңа тәсілдері. Бұл тәсілдер 3 бағытты көздейді. Соның бірі – еңбек нарығын либерализациялау. Бұл икемді жұмыспен қамтылудың барлық түрін, соның ішінде платформалық жұмысты тануды білдіреді. Аталған өзгерістер негізінен өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтарды әлеуметтік тәуекелдерден сақтандыру, ал тәуекел болған жағдайда әлеуметтік қолдауды қарастырады. Осы мақсатта бұл санаттағы азаматтарды «тәуелсіз жұмыскер» деп атау, олардың жария шарттарын жұмыс шарты ретінде тану, платформа операторларын салық агенті ретінде белгілеу сияқты жаңа тәсілдер енгізу көзделген.
Мәселені қорытындылаған Премьер-министр Әлихан Смайылов Әлеуметтік кодекс азаматтардың өміріндегі, яғни адамның туғаннан бастап қартайғанға дейінгі базалық әлеуметтік құқықтарын белгілейтін аса маңызды құжаттардың бірі екенін атап өтті. Кодекс қабылданған соң жаңа әлеуметтік саясат өтініш беру формасынан проактивті форматқа көшуі керек. Бұл халықтың тұрмыс сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. Ол Отбасының цифрлық картасын енгізу арқылы жүзеге асырылады. Жобаның қанатқақты нұсқасы қыркүйектен бері бірқатар қызметтер (жәрдемақылар мен әлеуметтік төлемдер тағайындау) бойынша жұмыс істеп тұр және қазірдің өзінде тиімділігін көрсетті.
– Әлеуметтік қолдау алу қажеттілігі Цифрлық карта шеңберінде ақпараттық жүйе арқылы айқындалады. Яғни азаматтар тиісті органдарға жүгінбей-ақ мемлекеттің қолдауын алу мүмкіндігіне ие болады. Мемлекет бұл қажеттілікті өзі анықтайды және барлық рәсімді автоматты түрде жүргізеді. Әлеуметтік кодекс жобасында ұлттық біліктілік жүйесін дамыту және сертификаттау жүйесін енгізу көзделіп отыр. Олар жастардың жұмысқа тұруына кедергі болатын артық талаптарды алып тастауға жол ашады, – деді Үкімет басшысы.
Премьер-министр Кодекс Парламенттің қарауында болғанымен, жекелеген әлеуметтік шаралар 2023 жылдан бастап іске асырылатынын айтты. Қаңтар айынан бастап бала күтімі бойынша төлемдер 1 жастан 1,5 жасқа дейін ұзартылады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшін жұмысынан айырылған кезде төленетін төлемдер орташа айлық табыстың 45%-ына дейін ұлғаяды.
Сондай-ақ Үкімет отырысында ірі және шағын қалаларда кәріз-тазарту құрылыстарын салу және реконструкциялау жөніндегі жоспар қаралды. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Қайырбек Өскенбаев 2028 жылға дейінгі кезеңде республиканың 68 қаласында кәріз-тазарту құрылыстарын салу мен қайта жаңғырту жоспарланып отырғанын айтты. Қазіргі таңда Сарыағаш, Атырау және Форт-Шевченко қалаларында үш жоба бойынша жұмыстар басталды. Келесі жылы Ақтау, Леңгір және Шымкентте тағы үш жобаны іске асыруға қаражат қарастырылған. Қалған 62 қала бойынша халықаралық қаржы ұйымдарын және республикалық бюджеттен трансферттерді тартуды көздейтін қаржыландыру тәсілдері әзірленді. Ә.Смайылов әрбір жобаны іске асыруды қатаң бақылауда ұстау қажет екенін айтты.
Сонымен қатар Үкімет отырысында биылғы заң жобалау жұмыстары жоспарының орындалу барысы және 2023 жылға арналған жоспардың жобасы қаралды. Әділет министрі Қанат Мусин 22 заң жобасының төртеуіне Мемлекет басшысы қол қойғанын, тоғызы Парламенттің, тағы тоғызы Үкіметтің қарауында екенін айтты. Үкіметтің қарауындағы заң жобаларын желтоқсан айының соңына дейін Парламентке енгізу жоспарланып отыр. Осылайша, осы жылдың жоспары толық көлемде орындалмақ. 2023 жылға арналған жоспарға сәйкес келер жылы 24 заң жобасын әзірлеу көзделіп отыр. Оның 13-ін Парламентке бірінші жартыжылдықта, тағы 11-ін екінші жартыжылдықта енгізу жоспарланған.
