Ойда жүрер оқиғалар

 

...Осыдан 180 жыл бұрын, яғни 1843 жылы:

– Зар заман поэзиясының көрнекті өкілі Мұрат Мөңкеұлы дүниеге келді;

– Ақын, композитор Ақан сері Қорамсаұлы дүниеге келді.

...Осыдан 160 жыл бұрын, яғни 1863 жылы:

– 16 шілдеде Ақмола қаласы аймақтық қала болып ресми түрде бекітілді;

– 1 қыркүйекте Қазалы үйезінде тұңғыш қазақ мектебі ашылды.

...Осыдан 150 жыл бұрын, яғни 1873 жылы:

– 12 тамызда қазіргі Шығыс Қазақстан өңірінде Алаш қайраткері, ағартушы-педагог Отыншы Әлжанұлы дүниеге келді;

– 3 сәуірде Торғай өлкесінде халық батыры Амангелді Иманов дүниеге келді.

– 20 сәуірде Батыс Қазақстан облысындағы бұрынғы Ішкі Ордада республикадағы дәріхана жүйесінің негізін қалаушылардың бірі Мәжит Шомбалов дүниеге келді;

...Осыдан 140 жыл бұрын, яғни 1883 жылы:

– 24 сәуірде қазіргі Атырау облысының Қызылқоға ауданында Алаш қайраткері, ғалым Халел Досмұхамедұлы дүниеге келді;

– Торғай қаласында тұңғыш қолөнер мектебі ашылды;

–       Семей облыстық кітапханасы мен өлкетану мұражайы құрылды.

...Осыдан 130 жыл бұрын, яғни 1893 жылы:

– дат ғалымы ВильгельмТомсен көне түркі жазуын оқудың кілтін тапты;

– 11 наурызда Алаш қайраткері, публицист Шамғали Харесұлы Сарыбаев дүниеге келді;

– Қазақстанда тұңғыш теміржол құрылысы басталды;

– 25 сәуірде актер, ұлттық кәсіби театр өнерінің негізін салушылардың бірі, Қазақ КСР және КСРО халық әртісі, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Қалибек Қуанышбаев дүниеге келді;

– 25 маусымда қазіргі Солтүстік Қазақстан облы­с­ының Булаев ауданында ақын Мағжан Жұ­мабайұлы дүниеге келді;

– 28 қазанда қазіргі Көкшетау облысының Уәлиханов ауданында ақын Сұлтанмахмұт Торайғырұлы дүниеге келді.

...Осыдан 120 жыл бұрын, яғни 1903 жылы:

– 15 наурызда Іле алқабының Күнес өңірінде ақын, Шыңжаң қазақ әдебиетінің негізін қалаушы Таңжарық Жолдыұлы дүние есігін ашты;

– 23 қыркүйекте Семей қаласында мұғалімдер семинариясы ашылды;

– 27 желтоқсанда қазіргі Шығыс Қазақстан облы­сының Ұлан ауданында көрнекті тілтанушы-ғалым Сәрсен Аманжолов дүниеге келді;

– Түркістанға алғаш теміржол келіп, вокзал салынды;

– Қостанай облысының Жаркешу ауылында Қазақстанның халық ақыны Нұрхан Ахметбеков дүниеге келді;

– «Россия. Толық географиялық жазбалар» энциклопедиясының 18-томы тұтастай қазақ өлкесіне арналды;

– Молданияз Бекимовтің аудармасымен Пушкиннің «Капитан қызы» романы қазақ тілінде шықты.

...Осыдан 110 жыл бұрын, яғни 1913 жылы:

– 2 ақпанда Орынбор қаласында Алаш көсемдері Ә.Бөкейханның, А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының ұйымдастыруымен тұңғыш жалпыұлттық басылым – «Қазақ» газеті жарық көрді;

– 13 наурызда қазіргі Жетісу облысы Сарқан ау­данының Қарашаған ауылында композитор, Қазақ КСР Мемлекеттік әнұраны авторларының бірі Мұқан Төлебаев дүниеге келді;

– Семей қаласында алғаш футбол командалары құрылып, солардың бірі – «Жарыстың» құрамында болашақ ұлы жазушы Мұхтар Әуезов доп тепті;

– 30 сәуірде қазіргі Қарағанды облысының Бұқаржырау ауданында Қазақстанның Халық суретшісі Әубәкір Ысмайылов дүниеге келді;

– Еуропа, Азия және Африка елдерін «Николай Степнов» деген бүркеншек атпен аралап шыққан саяхатшы, кейіннен – кеңестік мемлекет және қоғам қайраткері Әліби Жангелдин Қазақ даласына қайтып оралды;

– Ағартушы-педагог Спандияр Көбеевтің «Қалың мал» романы басылып шықты;

– Ақын Мағжан Жұмабайұлының «Шолпан» жыр жинағы баспа жүзін көрді;

– Қазіргі Атырау облысының Мақат өңірінен мұнай көзі табылды;

– Форт-Александровскіде радиотелеграфтық желі пайда болды;

– 5 желтоқсанда қазіргі Абай облы­сы­ның Абай ауданында жазушы Жекен Жұмаханов туды;

– 15 желтоқсан күні Кереку қаласында Қазақ­станның Халық жазушысы, ақын Қалижан Нұр­ғожаұлы Бекхожин дүниеге келді;

– Меценат-кәсіпкер Есенқұл Маманов қазақ романына бәйге жариялады;

– Қазіргі Қазақстан жерінде 19,6 миллион уақ мал болды;

– Ресейде Романовтар әулетінің таққа отыр­ғанына 300 жыл толуына орай Верныйда (Алматыда) ауылшаруашылық көрмесі ұйым­дастырылып, салтанатқа қазақ даласының белгілі ақын-жыр­шылары шақырылды.

...Осыдан 100 жыл бұрын, яғни 1923 жылы:

– 1 қаңтарда Жетісу облысының Қаратал ауданында Қазақстанның Халық әртісі Бикен Римова дүниеге келді;

– Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойы аталып өтті;

– Ташкент қаласында Сұлтанбек Қожановтың алғысөзімен Мағжан Жұмабайұлының өлеңдер жинағы жарық көрді;

– 19 ақпанда РКФСР Жоғарғы сотының қазақ бөлімі құрылды;

– 10 наурыз күні Тараз қаласында кинорежиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты («Қыз Жібек» фильмі үшін) Сұлтанахмет Қоңырқожаұлы Қожықов дүниеге келді;

– Ақтөбе қаласында Қазақстандағы тұңғыш жинақ кассасы ашылды;

– 22 сәуірде Кейкі батырды қызыләскерлер айуандықпен өлтірді;

– 9 мамырда қазіргі Абай облысының Аягөз ауданында Қазақстанның Халық әртісі, профессор Бекен Жылысбаев туды;

– Ташкент қаласында «Сана» журналы жарық көрді;

– 3 маусымда Қарағанды облысының Нұра ауданында кинорежиссер, қазақ мульти­плика­циялық фильмдерінің негізін қалау­шылардың бірі, Қазақ­стан Мемлекеттік сый­лығының лауреаты Әмен Әбжанұлы Қайдаров дүниеге келді;

– 2 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауданында Социалистік Еңбек Ері, қоғам қайраткері Бошай Кітапбаев дүниеге келді;

– Мәскеуде «Күншығыс» баспасы жанынан «Темірқазық» журналы (шығарушысы Н.Төре­құлов) жарық көрді;

– 2 қазанда Жетісу облысының Қаратал ауданында жазушы Кемел Тоқаев дүниеге келді;

– 25 қазанда Ақтөбе облысының Шалқар ауданында жазушы, Қазақстан Мемлекеттік сыйлы­ғының лауреаты Тахауи Ахтанов дүниеге келді;

– Қаныш Имантайұлы Сәтбаев қазақ тіліндегі тұңғыш «Алгебра» оқулығын жазды;

– 29 қазанда Павлодар облысы Шарбақты ауданы Маралды ауылында ақын, Қазақстанның Халық жазушысы Мұзафар Әлімбаев туды;

– саяхатшы-ғалым, ойшыл Николай Рерих Орталық Азия экспедициясы барысында қазақ жерімен жүріп өтті;

– 22 қарашада Қазақ АКСР ОАК-нің «Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді енгізу туралы» декретіне қол қойылды;

– 7 желтоқсанда Ақтөбе облысының Ырғыз ауда­нында жазушы Өтебай Қанахин дүниеге келді.

 

...Осыдан 90 жыл бұрын, яғни 1933 жылы:

– 19 қаңтарда Қызылорда облысының Тереңөзек ауданында балалар ақыны Нұрхан Жанаев туды;

– Ашаршылық нәтижесінде Қазақстандағы 40,5 млн бас малдан 4,5 млн ғана қалды;

– 16 ақпанда Павлодар облысының Май ауданында ҰҒА академигі, философия ғылым­дарының докторы, профессор Жабайхан Мүбаракұлы Әбділдин дүниеге келді;

– Наурыз пленумында Голощекин Қазөл­кекомның бірінші хатшылығынан алынды, респуб­лика басшылығына Л.Мирзоян келді;

– 9 мамырда Алматы облысының Жамбыл ауданында жазушы, журналист Сейдахмет Бердіқұлов дүниеге келді;

– 8 қыркүйекте Қазақстан өлкелік партия комитеті секретариатының шешімі бойынша ұлттық опера және балет театрын құру, симфо­ниялық және ұлттық оркестр ұйымдастыру, рес­публикада театр жүйесін кеңейту, кәсіби мамандарын даярлау көзделді;

– 9 қыркүйекте Алматы қаласында жазушы, драматург, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Әкім Тарази дүниеге келді;

– 25 қазанда Ақмола облысының Ерейментау ауданында жазушы Амантай Сатаев дүниеге келді;

– Қазақ гидрометеорология басқармасы ұйым­дас­тырылды;

– Қазақ көркем әдебиет баспасы құрылды;

– 16 желтоқсанда Алаш ардақтысы, мемлекет және қоғам қайраткері Смағұл Сәдуақасов дүниеден озды.

...Осыдан 80 жыл бұрын, яғни 1943 жылы:

– 1 қаңтарда Жамбыл облысының Меркі кентінде мәдениеттанушы-ғалым, Төтенше және өкілетті елші Мұрат Мұхтарұлы Әуезов туды;

– Қазақ КСР тұңғыш Мемлекеттік әнұранына байқау жарияланды;

– Ақпан айында Ақтөбе ферроқорытпа зауыты іске қосылды;

– 24 наурызда Жамбыл облысының Талас ауданында ақын, Шешенстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Рафаэль Ниязбек дүниеге келді;

– мамыр айында Қазақ металлургиялық зауытының құрылысы басталды;

– 31 наурызда ұшқыш Нұркен Әбдіровке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді;

– Қазақ топырақтану-ботаника, зоология және тропиктік аурулар институттары құрылды;

– 15 қыркүйекте механизатор, Социалистік Еңбек Ері Кәмшат Дөненбаева дүниеге келді;

– 28 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облы­сының Катонқарағай ауданында жазушы Оралхан Бөкей дүниеге келді;

– ақтөбелік Шығанақ Берсиев әр гектардан 201 центнер өнім алып, тары өсіруден дүние жүзілік рекорд жасады;

– Е.Бекмахановтың қатысуымен «Қазақ КСР тарихы. Ерте заманнан бүгінге дейін» академиялық зерттеуі жарық көрді;

– 16 қазанда Кеңес Одағының Батыры Мәншүк Мәметова майдан даласында қаһармандықпен қаза тапты;

– 31 қазанда қарашай халқы Сібір мен Қазақ­станға жер аударыла бастады;

– 5 желтоқсанда Батыс Қазақстан облысының Қаратөбе ауданында жазушы, аудармашы Құрман­ғазы Қараманұлы дүниеге келді;

– 23 желтоқсанда Ақмола облысының Астрахан ауданында жазушы, қоғам қайраткері Алтыншаш Жағанова дүниеге келді.

...Осыдан 70 жыл бұрын, яғни 1953 жылы:

– 9 ақпанда Қызылорда облысының Жаңақорған ауданында мемлекет және қоғам қайраткері Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев дүниеге келді;

– 23 ақпанда ақын, аудармашы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бақыт Қайырбеков туды;

– Е.Дзиганның режиссерлігімен «Жамбыл» фильмі жарыққа шықты;

– 3 сәуірде Шығыс Қазақстан облысының Аягөз қаласында опера әншісі, ҚР еңбек сіңірген әртісі, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Кенжеғали Тұрсынбекұлы Мыржықбай дүниеге келді;

– Құрманғазы атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі Бухарест қаласында өткен жастар мен студенттердің Бүкіл дүниежүзілік фестивалінің жеңімпазы атанып, алтын медаль иемденді;

– 15 мамырда Қызылорда облысының Шиелі ауданында жазушы Серік Байхонов дүниеге келді;

– Айша Бибі кесенесін Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының экспедициясы зерттеді;

– 17 мамырда Алматы қаласында Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев дүниеге келді;

– Оңтүстік Сібір магистралінің негізгі буынының бірі болып саналатын Ақмола (Астана) – Павлодар (546 км) жолы салынды;

– 12 тамызда Семей полигонында тұңғыш рет термоядролық қондырғы сынақтан өтті;

– Республикада құланды жерсіндіру жұмысы басталды;

– Қазақстанның мектеп-интернаттарында 40 мыңдай бала оқыды.

...Осыдан 60 жыл бұрын, яғни 1963 жылы:

– 8-9 қаңтарда Қазақстан Кинематографистер одағының бірінші құрылтай сиезі болды;

– Абдолла Қарсақбаевтың режиссерлігімен «Менің атым – Қожа» көркем фильмі жарыққа шықты;

– Ақтау қала мәртебесін иеленді;

– мырыш-қорғасынды «Шалқия» кен орны ашылды;

– 7 шілдеде Алматы облысындағы Есік көлінде табиғи апат болды;

– 19 қыркүйекте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің «Қазақ КСР-і мен Өзбекстан КСР-інің шекарасына кейбір өзгерістер енгізу жөніндегі» Жарлығы шықты;

– Мәскеуде оқитын қазақ жастарының «Жас тұлпар» ұйымы құрылды;

– Алматының «Қайрат» командасы КСРО-ның XXII Кубогінің жартылай финалына шығып, қазақстандық клубтардың аталған турнирдегі ең жоғарғы көрсеткішіне қол жеткізді;

– Республиканың Жоғарғы Кеңесіне 473 депутат сайланды;

– Жезқазғанда екінші кен байыту фабрикасы іске қосылды;

– Карл Маркстің «Капитал» еңбегінің 1-томы қазақ тілінде жарық көрді;

– Қапшағай ГЭС-інің құрылысы қолға алынды;

– 20 қазанда Ақмола облысының Атбасар қаласында зілтемір көтеруден Олимпиада чемпио­ны Анатолий Храпатый дүниеге келді;

– 24 қазанда «Байқоңыр» ғарыш айлағы шахталарының бірінде өрт болып, жеті әскери сынақшының өмірін жалмады;

– 18 қарашада қазіргі Шығыс Қазақстан облы­сының Жарма ауданында грек-рим күресінен КСРО, Азия, Еуропа және әлем чемпионы, Олим­пия ойындарының жүлдегері, балуан Дәулет Тұр­лыханов дүниеге келді;

– 28 қарашада Алматыда М.Әуезовтің мұражай-үйі ашылды.

...Осыдан 50 жыл бұрын, яғни 1973 жылы:

– 20 наурызда Маңғыстау, Жезқазған облыс­тары құрылды;

– 13 сәуірде бұрынғы Жезқазған облыстық «Жезқазған туы» газетінің бірінші саны жарыққа шықты;

– 15 шілдеде Медеу шатқалында сел тасқыны болды;

– 16 қыркүйекте Солтүстік Қазақстан облысының Бескөл кентінде велошабандоз, Олимпиада чемпио­ны Александр Винокуров дүниеге келді;

– Қазақстан футбол жастар құрамасы Бүкіл­одақтық «Переправа» турнирінің күміс жүлдегері атанды;

– Қазақстан картасында Сәтбаев қаласы пайда болды;

– Алматыда Азия мен Африка елдері жазушы­ларының 5-конференциясы өтті;

– Жаңаөзен қаласында табиғи және ілеспе газ өңдеумен, газ конденсатын сұйылтатын және құрғақ газ, газ бензинін алумен айналысатын Қазақ газ өңдеу зауыты іске қосылды;

– Теміртау қалалық тарихи-өлкетану мұражайы ашылды;

– Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының археологиялық мұражайы құрылды.

...Осыдан 40 жыл бұрын, яғни 1983 жылы:

– 14 наурызда Тараз қаласында бокстан Олимпиада чемпионы Бақтияр Артаев дүниеге келді;

– «Қазақ ССР тарихы» кітабы 5 том болып жарыққа шықты;

– 25 тамызда Қазақ КССР Жоғарғы Кеңесі Президиумы «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері» атты Жарлық қабылдады;

– 5 қазанда көрнекті жазушы, «Көшпенділер» трилогиясының авторы Ілияс Есенберлин дүниеден қайтты;

– 16 қарашада Қарағанды облысының Абай қаласында бокстан әлем және Олимпиада чемпио­ны Серік Сәпиев дүниеге келді;

– Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының географиялық секторы негізінде География инс­титуты ұйымдастырылды;

– Алматыда республикалық Оқушылар сарайы салынды;

– Алматыда Қазақстан шығармашыл жаста­рының «Жігер» фестивалі болып өтті;

– Қазақ телевизиясы толығымен түрлі-түсті форматқа көшті.

...Осыдан 30 жыл бұрын, яғни 1993 жылы:

– 4 қаңтарда Ташкентте Орта Азия мемлекет басшыларының кездесуі барысында тараптар «Аралды қорғау» халықаралық қорын құру туралы шешім қабылдады;

– 9 қаңтарда Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясындағы уәкілетті өкілдігін (елшілік) ашу туралы, Қазақстан Республикасының Федеративті Германия Республикасындағы, Фран­­цуз Республикасындағы, Иран Ислам Респуб­ликасындағы, Әзербайжан Республика­сында­ғы, Армения Республикасындағы, Беларусь Республикасындағы, Грузия Республикасындағы, Қырғызстан Республикасындағы, Түрікмен­станда­ғы, Өзбекстан Республикасындағы, Украинадағы елшіліктерін ашу туралы жарлықтарға қол қойылды;

– 13 қаңтарда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы» Заң қабылданды;

– 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабылданды;

– 22 қаңтарда Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясы мемлекеттік мәртебесінен айырылды;

– 28 қаңтарда тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы қабылданды;

– 8 ақпанда Қазақстан Республикасы мен Иордан Хашимит Корольдігі арасында дипло­матиялық қарым-қатынас орнатылды;

– 25 наурызда Қазақстан Республикасы Еуропа­лық Даму және Қайта кұру банкіне мүшелікке кірді;

– 2 сәуірде «Қазақстан Республикасы Әскери-теңіз күштерін құру туралы» жарлыққа қол қойылды;

– 14 сәуірде Қазақстан Республикасының Венгрия Республикасындағы, Бельгия Корольдігіндегі, Египет Араб Республикасындағы елшіліктерін ашу туралы жарлықтарға қол қойылды;

– 14 сәуірде «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Заңы шықты;

– 15 сәуірде «Иран Ислам Республикасынан және басқа мемлекеттерден отандастарымызды көшіріп алуды ұйымдастыру шаралары және иммиграция квотасы туралы» қаулыға қол қойылды;

– Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Ядролық қаруды таратпау туралы Келісімге қосылу туралы» қаулы қабылдады;

– «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің теңге сарайы» Республикалық мемлекеттік кәсіп­орны құрылды;

– Қазақстан Дүниежүзілік туризм ұйымына мүше болды;

– «Кәсіптік одақтар туралы» заң қабылданды;

– Қазақстан Халықаралық Олимпиада комите­тіне мүше болды;

– 18 қазанда «Аудиторлық қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы шықты;

– 5 қарашада «Болашақ» халықаралық стипендиясы тағайындалды;

– 12 қарашада «Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы» Жарлық шықты;

– 15 қарашада Қазақстанның ұлттық валютасы – теңге айналымға енгізілді;

– 13 желтоқсанда республика Жоғарғы Кеңесі өз өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдады;

– 21 желтоқсанда «Алтын Жұлдыз» белгісі, «Халық каһарманы» атағы, ордендер мен медальдар және басқа да республикалық мемлекеттік наградалар бекітілді.

...Осыдан 20 жыл бұрын, яғни 2003 жылы:

– Қазақстанда Ресей жылы жарияланды;

– 23 қыркүйекте Астанада Әлемдік және дәстүрлі діндердің бірінші Құрылтайының ашылу салтанаты болды;

– Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери академиясы Ұлттық қорғаныс университеті болып қайта құрылды;

– ЮНЕСКО Әлемдік мұра Комитетінің 27-ші сессиясында Қазақстан территориясында орналасқан нысан – Қожа Ахмет Ясауи кесенесі арнайы тізімге енгізілді;

– «Ұлттық инновациялық қор» АҚ құрылды;

–       17 желтоқсанда «Қазақстан Республи­­касында өлім жазасына мораторий енгізу туралы» Жарлыққа қол қойылды.

...Осыдан 10 жыл бұрын, яғни 2013 жылы:

– 23 қаңтарда Қазақстан бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құру туралы шешім қабылданып, ол 22 тамыздан бастап жұмысқа кірісті;

– 29 қаңтарда SCAT әуе компаниясының Көкшетау – Алматы бағытындағы «Chellenger-200» ұшағы Алматы әуежайының маңында апатқа ұшырап, 16 адам қаза тапты. Жалпыұлттық аза күні жарияланды;

– 2 сәуірде Үкімет әйелдердің зейнеткерлік жасын көтеру туралы заң жобасын мақұлдап, бұл ел ішінде наразылық тудырды;

– 21 маусымда «Астана Опера» опера және балет театры «Біржан-Сара» операсымен шымылдығын ашты;

– 1 шілде күні Қазақстанда автокөліктерге қатысты Евро-4 стандарты енгізілді;

– 1 шілдеде тұңғыш мемлекеттік спорт телеарнасы – KAZsport жұмысын бастады;

– 2 шілдеде Байқоңыр ғарыш айлағында «Протон-М» ракета тасымалдағышы көкке көтеріле бастаған бетте жерге құлап түсті;

– 9 қыркүйекте Ұлттық кәсіпкерлер палатасы құрылды;

– 11 қыркүйек күні Қашаған кен орнында тұңғыш рет мұнай өндірілді;

– 26 қазанда Алматыдағы Балуан Шолақ атындағы спорт кешенінде бокстан әлемнің XVII чемпионатының финалдық жекпе-жектері болып өтті.

 

Әзірлеген

Амантай ШӘРІП