Көппартиялық жүйе саяси бәсекелестікті арттыра ма?

Еліміздегі көппартиялық жүйенің белгілері 90-жылдардың аяғында бай­қалды. 1991 жылы 27 маусымда «Қоғам­­дық бірлестіктер туралы» заң қабылданғанда осы саланың құқықтық негізін салуда маңызды қадам жасалды. Бұл кеңес одағы күйреп, Конституцияда бекітілген бірпартиялық жүйе жойылған кезеңнің тұсы еді. Дәл сол кезде көппартиялық жүйе заңды тұрғыда бекітіліп, демократиялық принциптерді басшылыққа алған жаңа саяси ұйымдар құрылды. Осылайша, қоғам өмірі жылдам қарқынмен саясаттандырылды. Алайда сол ұйымдардың бәрінде дерлік саяси-идеялық тұғыры әлсіз болғандықтан, олар нақты бір жетекшінің ықпалынан шыға алмай, көпшіліктің қолдауына ие болған жоқ. Оның үстіне, Абайдың «Болды да партия, ел іші бүлінді» деген заманынан кейін қазақ қоғамында көппартиялық жүйенің тәжірибесі мүлде болмағаны рас.

Бүгінде елімізде көппартиялық жүйенің аса күрделі, қарама-қайшылыққа толы қалыптасу процесі жүріп жатыр. Тәуелсіздіктен кейін қабылданған «Қоғамдық бірлестіктер туралы» (1996 жылы) және «Саяси партиялар туралы» (2002 жылы) заңдар партиялардың іс-әрекетін құқықтық жағынан реттеуді қамтамасыз етіп келеді. Қоғамның даму деңгейінің ерекшеліктеріне сәйкес бұл заңдар, тиісті түзетулер енгізілу арқылы жетілдіріліп отырды. Осы уақыт ішінде елдегі партиялық құрылысты дамытуда бірқатар тәжірибе де жинақталды. Саяси партиялар азаматтық қоғамды, әлеуметтік әділдікті, құқықтық мемлекетті орнықтыру мен одан әрі дамытуда бірқатар ауқымды қызмет атқарып келеді.

Әйтсе де партиялардың өзара бәсекеге қабілетінің төмен болуына байланысты бір ғана партия басымдыққа ие болып отырған жағдайда, олардың билікке қол жеткізудегі сылбыр әрекетінен шынайы саяси күрес байқалмай отыр. Шындап келгенде, Президент ұсынған саяси бас­тамаларды дәйекті түрде жүзеге асыру үшін салмақты әлеуметтік топтарды ұйыстырып, олардың қолдауына ие бола алатын және бәсекеге қауқарлы партиялардың қажеттілігі айқын сезілуде.

Еліміздегі партиялық құрылыстың даму нәтижелері көпшілік тарапынан оң көзқарасқа ие болмағаны жасырын емес. Түрлі деңгейдегі саясаткерлер мен саяси сарапшылар көппартиялы жүйенің қалыптасуындағы объективті қиындықтардың себептерінің қатарына: азаматтық қоғамның саяси белсенділігінің төмендігін, саяси қайраткерлердің тап­шылығын, партиялардың көпшілік жап­пай қолдайтын жалпыұлттық идея ретінде танылатын ұстанымдарының әлсіз­дігін, бағдарламалардағы құн­ды­лықтар жүйесінің бір-бірінен айны­майтындығын, аймақтардағы рөлінің қанағаттанғысыз жағдайын жатқызады. Саяси партиялардың қызметіне қалың көпшіліктің көңілі толмай отырғанының басты себебі ретінде, билікте орын алған суперпрезиденттік сипат пен партия құрылысындағы мем­лекеттің үстемдігі, сондай-ақ ірі меншік ие­лерінің жоғарғы билік пен үлкен сая­саттағы шешуші ық­палға ие болғаны бас­ты назарға алынған.

Мұндай жағдайда партия құрылысына байланысты қоғамдық қатынастарды құқықтық жағынан реттейтін заңнаманы демократиялық және құқықтық стан­дарт­тарға сәйкес жан-жақты жетілдіру қажеттігі анық. Ал бұл процесс демо­кра­тиялық, идеологиялық, саяси әралуандық, көппартиялық сияқты конституциялық принциптерге негізделіп, мемлекет пен сая­си партиялар арасындағы қарым-қаты­настың мүлде жаңа құқықтық тетіктерін қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Бұл өз кезегінде ел азаматтарының саяси құқық­тарын қамтамасыз етудегі билік пен пар­тиялардың тиімді ынтымақтастыққа негіз­делген жұмысына тікелей байланыс­ты. Түптеп келгенде, бұл – жұмыс мемле­кет­тегі әділеттілікті қамтамасыз етуге ба­ғыт­талған саяси реформаның басты мақ­сатына қол жеткізудің маңызды бағыты.

Мемлекет басшысы «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» Жолдауында Жаңа Қазақстан құру ісін адал әрі еркін саяси бәсекені қамтамасыз етуден бас­тау алатынымен байланыстырып, партиялық жүйені дамытуға барынша қолайлы жағдай жасау қажеттігін алға тартқан болатын. Бұл ұсыныс көпшіліктің мүддесін барынша қамтуды, демократияны тереңдету мен халық өкілеттігінің сапасын арттыруды және азаматтардың билікке деген сенімін нығайту мақсатынан туындағаны анық.

Осы мақсатта «Саяси партиялар туралы» заңға енгізілген түзетулерді елдегі көппартиялы жүйені жетілдірудің келесі кезеңінің құқықтық негізін қалыптастырудағы алғашқы қадам ретінде қабылдауымыз керек. Өйткені Қ.Тоқаев 2019 жылғы сайлаудан кейін халыққа арнаған алғашқы Жолдауында: «Біз сая­си реформаларды асығыстыққа салынбай, кезең-кезеңімен, табанды түрде және жан-жақты ойластырып, жүзеге асыратын боламыз. Еліміздің қоғамдық-саяси өмірін жаңғыртпай, табысты экономикалық реформаларды іске асыру мүмкін емес. Бұл – біздің ұстанатын басты қағидатымыз», деп өзінің пайымды ұстанымын білдірді.

Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу ресімдерінің айтарлықтай жеңілдетілуі партиялық құрылыстың дамуын едәуір жандандырып, жаңа партиялардың пайда болуына мол мүмкіндіктер ашады. Партиялар халықты саясатқа жұмыл­дырудың тиімді құралы екенін және халықтық сипат алған сайын билікті демо­кра­тияландыруда саясаттың ықпалы күшейе түсетінін ескеретін болсақ, жа­ңадан құрылған партиялар әр алуан саяси көзқарастардың ашық пікірталасын камтамасыз етуге, сонымен қатар оппозициялық көзқарастағы жекелеген тұлғалардың ба­сын біріктіріп, қоғам мүшелерінің сая­саттағы ықпалын арттыруға және өзара бә­секелестікті нығайтуға тың серпін береді.

Дегенмен саяси партиялардың мемлекеттік тіркеуге қажетті мүшелері санының айтарлықтай қысқартылуы «ергежейлі» партиялардың пайда болуына ыңғайлы ахуал тудыруы мүмкін екені де назардан тыс қалмауы керек. Ал мұндай партиялардың көлеңкелі жақтары да жоқ емес. Олар саяси күштерді бытыратып сайлаушылардың екіұдай күйге түсуіне, аты бар, заты жоқ саяси ұйымдардың пайда болуына, тіпті бұқараның ымыраға келмейтін жіктерге бөлініп, жалпыұлттық мүдде көлеңкеде қалуына әкеп соғуы мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды. Мұндай жағдай алыс-жақын шет елдердің партиялық жүйесінің тәжірибесінде, ал оның кейбір белгілері еліміздегі партия құрылысы тәжірибесінде де орын алғаны белгілі.

Әлбетте, билікке қол жеткізу үшін күресетін партиялар мүшелерінің саны жағынан да айтарлықтай салмақты болуы маңызды. Өйткені олар – әлеуметтік базасы. Халықтың басым көпшілігінің мақсат-мүддесін көздейтін іргелі сая­си партиялардың қалыптасуы қоғам мүшелерінің оларды жаппай қолдауының басты көрсеткіші екенінде сөз жоқ. Азшылықтың көпшіліктің еркіне бағынуы – демократиялық қоғамның ең әділ принципі.

Жоғары биліктің ауысуы және қаңтар оқиғасы елдегі саяси белсенділіктің дүмпуіне ықпал еткені рас. Әлі де болса саяси күштер анық айқындалмай, бәсекеге қабілетті партиялар толық қа­лып­тасып, кемеліне келе алмай жатқан дәл қазіргі тұста партияларды мемлекеттік тір­кеудің жеңілдету көппартиялы жүйені ілге­рілетудің ең тиімді тетігі болып саналады.

Әлемнің түрлі мемлекеттерінде саяси партияларды тіркеуге қажетті мүшелерінің саны әрбір кезеңде 10 мыңнан 65 мыңға дейін болған. Оның ішінде, жуық араға дейін еліміздегі 20 мың адамды құраған партияларды тіркеуге қажетті мүшелерінің саны санаулы мемлекеттердің ішіндегі жоғарғы көрсеткіштердің қатарында болды. Бұл біздің елдегі енді қалыптасып келе жатқан көппартиялық жүйе үшін 200 жылдан астам тарихы бар партиялық жүйе орныққан мемлекеттермен салыстырғанда өте жоғары көрсеткіш.

Әрине, көппартиялық жүйені дамыту бойынша қолайлы жағдай туғызудағы заңнаманы жетілдірудің ең басты мәселесі саяси партиялар мүшелерінің мемлекеттік тіркеуге қажетті санын қысқартумен ғана шектеледі десек қателесеміз. Болашақта олардың құқықтық жағдайының, мұн­дай жасанды шектеулерге қарағанда, қо­ғамда алатын орнына, қоғамдық пікір­ді қалыптастыру мен бұқараны ұйым­ты­рудағы белсенді әрекетіне және билікке қол жеткізудегі еркін бәсекелестік қабілетіне сәйкес анықталуы қажет.

Жалпы әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр­ғандай, партиялық құрылыстың барлық мемлекеттерге бірдей әмбебап жүйесі жоқ. Әлемнің көптеген мемлекетінде олардың тарихи дамуы мен ұлттық ерекшеліктеріне, қазіргі заманғы саяси әлеуметтік даму деңгейіне сәйкес, бірпартиялы, екіпар­тиялы және көппартиялы жүйелер нәти­желі жұмыс жүргізіп келеді. Бұл жүйе­лердің қайсысының болса да өзінің басым жақтары мен кемшін тұстары бар. Тіпті кейбір мемлекеттерде саяси пар­тиялардың іс-әрекетін реттеуге арнал­ған заңдар да жоқ, олардың іс-әрекеті азамат­тық және сайлау заңнамаларының шең­берінде реттеле береді. Ал саяси партия­ларды мемлекеттік тіркеу ресімі құқықтық жүйелердің бәрінде бірдей қарастырылмаған.

Құқықтық мемлекеттегі қоғамдық қаты­настарды реттеудің негізгі құралы болып табылатын заңның ең басты ерек­шелігі, қоғам дамуының тиісті кезеңіндегі қалыптасқан саяси, экономикалық және әлеуметтік ахуалдың тынысын дөп басып, қалың бұқараның талабына сәйкес оларды реттеудің құқықтық тетіктерін дер кезінде жетілдіріп отыру. Ең бастысы – заман ағымына сай азаматтардың құқықтарының сақталуының мемлекеттік кепілдігі толық қамтамасыз етілуі тиіс.

Еліміздің партиялық жүйесінде міндетті түрде шын мәніндегі билеуші және оппозициялық немесе сондай көзқарастағы партиялардың қалыптасуы аса маңызды. Сайлауда жеңіске қол жеткізіп билеуші атанған партия сайлау­алды уәделерін орындау мақсатында ел басқарудағы жауапкершілікті өз мойнына алады. Ал жеңіліске ұшырағаны немесе билікте шешуші дауысқа ие бола алмағандары оппозициялық партияға айналып азаматтық қоғам атынан билеуші партияның мемлекеттік саясатты жүзеге асыруына бақылау жүргізетін болады. Осылайша партиялар арасындағы шынайы саяси бәсекелестіктің қалыптасуы парламенттің ықпалын арттырудың бірден-бір кепілі екені айқын. Ал ықпалды Парламент біртұтас мемлекеттік билік тармақтарының өзара іс-қимылын теже­мелік әрі тепе-теңдік принципіне сәйкес жүзеге асыруды толық қамтамасыз етеді. Ал мақсаты айқын, саясаты сындарлы, ең бастысы саяси бәсекеге мықты оппо­зи­циялық партия қалыптасуы азамат­тық қоғамның тұғырын күшейтіп демо­кратиялық процесті ілгерілетуге септігін тигізетіні сөзсіз.

Шын мәніндегі халықтық саяси партия азаматтардың бір мақсат-мүдденің төңірегінде топтасуы арқылы, төменнен, яғни тікелей халықтың таңдауымен қалыптасады. Мұндай партия өзінің әлеу­меттік тұғыры, қоғамның белгілі бір тобы­ның мүддесін көздейді. Ал жасанды түрде биліктің ықпалымен жоғарыдан құрылған саяси партияның мақсаты көпшіліктің мүддесіне толықтай сай келуі екіталай.

Серік СЫДЫҚОВ,

заңгер