Осы жуырда ғана белгілі сатирик, журналист Сабырбек Олжабайдың: облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінде жарық көрген «Селдей сезім немесе «Қаракөз» әнінің авторы туралы үзік сыр» деп аталатын мақаласын оқып, көңілім тағы да бір тояттап қалды. Мақала Зебершенің өнер әлеміндегі өмірі туралы жан-жақты әрі ұғынықты жазылған. Сондықтан да болар, бұл мақаланы тәптіштеп оқыған, әсіресе жергілікті оқырмандар маған: «Көрдіңіз бе аға, оқыдыңыз ба, жерлесіміз Зеберше апай туралы жақсы жазыпты», деп телефон соғып, тіпті сол мақала шыққан газетті әкеліп көрсетушілердің де қатары көп болды.
Байқаймын, осы хабарласқандардың сөз астарынан мен: «Сіз неге үндемейсіз, ал сырттағылар болса жарыса жазып жатыр. Жоқ, әлде өз жерлесіңіз Зеберше жайында ешнәрсе білмейтін бе едіңіз?» деген сияқты сыр ұққандай болдым.
Зеберше Оспанова қазіргі Бәйдібек ауданның Тасқұдық елді мекенінде 1940 жылы дүниеге келіп, балалық шағының алғашқы мөп-мөлдір кезеңін сол жерде өткізді. Менің мұны айтып отыруымның себебі, қайбір жылы осы «Оңтүстік Қазақстан» газетінде бір журналистің «Зеберше Жетісайдың тумасы» дегенге келтіріп мақала жазғаны бар. Біз оны аяқсыз қалдырған жоқпыз, өз сөзімізді айтып, әлгі қаламгерді райынан қайтарып алғанбыз. Өйткені біз Зебершені жас кезімізден жақсы білеміз. Оның үстіне Зебершенің ағасы Сапарәліні мен кеңестік дәуір кезінде жер-жерде құрылып, тамырын кеңінен жая бастаған қой өсіруші комсомол жастар бригадасының жетекшісі ретінде жете танитын болсам, ал Зебершенің інісі Оразәлімен аудандық комсомол комитетінде бірге қызмет еттік. Марқұм, екеуі де бір сыдырғы, еңбекшіл, ақкөңіл ашық мінезді, жақсы жігіттер еді.
Айта кету керек, тасқұдықтық Оспан Мәкеевтің ұл-қыздары шетінен өнерпаз еді. Әлгі Сапарәлі мен Оразәлінің баянда еркін ойнап, шырқай салған әнін естіген жұрттың көңілі бір серпіліп қалатын. Марқұм Оразәлінің жұбайы, қарындасымыз Жақуда екеуі өмірінің соңына дейін қосылып ән шырқап, той-томалақтың сәнін келтіріп жүрді.
Тасқұдық жеті жылдық мектебінен соң оқуды аудан орталығындағы Шаян орта мектебінде жалғастырып, 1957 жылы орта білім алып шыққан Зеберше Оспанова өзі туып-өскен Тасқұдық ауылына келіп кітапхана меңгерушісі болды. Мектеп қабырғасында әбден ән шырқап, өнерге біршама төселіп қалған Зеберше енді ауылдағы өнерлі жастардың басын біріктіріп, көркемөнерпаздар үйірмесін құрды да, өзі оған жетекшілік жасады. Ауылдағы бір ғана орыс ұлты отбасындағы өз қатарлы құрбы қызы Любадан бірінші гитара тартуды, одан соң ол Совет, Әлмахан, Тоқтасын, Сайрамбай, Күмісбек пен Жанат сияқты өнерлі ағаларынан домбыра, баян тартуды үйренеді. Осындай жан-жақты өнерлі қыздың даңқын естіген аудандық мәдениет бөлімі Зеберше Оспанованы шақырып алып, автоклуб меңгерушісі етіп қабылдады. Бұл 1959 жылы еді. Сонда істеп жүрген Зеберше Шаян халық театрының іргетасын қалыптастыруға да өзінің сүбелі үлесін қосты. Осындай үлкен, өнерлі ұжымының ортасында жүріп 1960 жылы өзінің халық сүйіп орындайтын, «Сүйгенім менің қалада» деп аталып жүрген «Қаракөз» әнін шығарып, көрермен қауымға кеңінен танылды.
Мәдениет бөлімінен соң, яғни 1965 жылдан бастап Зеберше Оспанова біраз жыл аудан орталығындағы балабақшада меңгеруші болып істеді. Ол осы мекемеде істеп жүріп бұған дейін аудандық мәдениет бөлімінде бірге қызметтес болған Киров ауданының Есімхан Қысабеков деген азаматына тұрмысқа шығады.
– Есімхан мен Зебершенің осы өзіміздің аудандық мәдениет бөлімінде істеп жүріп танысқанын мен жақсы білемін. Есімхан жан-жақты, өнерлі, тік мінезді азамат болатын, – дейді қазіргі зейнеткер, бұрынғы мәдениет қызметкері, Мәскеу сахнасында ән шырқаған жезтаңдай әнші Мейрамкүл Ормаханова. Оның айтуына қарағанда, Есімхан бұл ауданда 3-4 жыл автоклуб меңгерушісі болып жұмыс істеген көрінеді.
Жарайды, сонымен «Қаракөз» – Зебершенің әні. Оған ешкімнің дауы жоқ. Ал ендігі басты мәселе, сол әннің сөзін жазған кім? Ән туралы сан рет айтылып, қанша жазылып жатса да оның сөзі кімдікі екендігі туралы ешкімде жақ ашып, ешнәрсе демейді. Неге? Олай болса мен өз естігенімді айтайын.
Аудандық ауыл шаруашылығы басқармасында бас агроном болып істейтін Жарасқан Бөдеев деген ағамен біз Шаянда 1972 жылдан бастап біраз жыл көрші тұрдық. Көрші болғанда да өте жақсы, жақын сыйластықта болдық. Менен біраз жас үлкен болғанымен өзі бір өте кішіпейіл, ақкөңіл жан еді. Мені өзіне жақын тартып жүретін. Мәдениетті кісі болатын. Домбыра тартып, ән айтатын, өнері бар-тын.
Бір күні екеуара әңгімелесіп отырып:
– Серікжан, сен осы Зебершенің «Сүйгенім менің қалада» деген әнін білесің бе? – деді.
– Иә, – деп жауап бердім.
– Ал сөзін кім жазғанын ше?
– Жоқ, білмеймін. Бұл әнді сахнадан қаншама рет тыңдап жүрсем де, хабарлаушы әннің сөзі кімдікі екенін айтқанын шын мәнінде есітпеппін, – дедім.
– Онда былай, сен журналиссің ғой, біле жүргенін жақсы... Біз бір топ жас аудандық мәдениет үйі жанындағы көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысатынбыз. Бір күні жұмыстан соң әдеттегідей үйірмеге барып, одан енді қайтқалы жатқанымда Зеберше алдымнан шығып: «Әңгіме бар еді, сәл кідіре тұрасыз ба аға?» деді. Сөйтті де мені дайындық бөлмесіне қарай бастап келіп, қолына үстел үстінде тұрған баянын алды да, әдемі бір әуенді асқақтата жөнелді. Әнді орындап жатқанда оның онсыз да сұлу бейнесі одан сайын ажарлана түсіп, керемет нұрға бөленіп шыға келді.
– Қалай, ұнады ма? – деді әнді орындап шыққан Зеберше маған барлай қарап.
– Ұнағаны сол, өте тамаша ән екен Зебер. Бұл әнді қайдан тауып алдың? – дегенім сол, ол орындыққа жайғаса беріп, ағынан жарылды. Шынын айтты, шынымен қоса сырын да айтты. Зеберше осылай отырып, ағыл-тегіл күй кешті. Баяғы Зеберше емес, ол тіпті жан-тәнімен өзгеріп кетті. Өз жүрегін соншама баурап алған жігіттің кім екенін және оның қазіргі кезде Алматыда оқуда жүргеніне дейін айтып берді. Сөйтті де, Зеберше енді осындай жағдайда жүргенінен шыққан әнге жүрекке жетерліктей сөз керек екенін және ол сөзді менің жазып беруім керек екенін өтінді. Әсем әуен санамнан кетер емес. Ойланып қалдым. Бірлі-жарым құрбы қыздарға әзіл аралас өлең жазып жүргенім болмаса, былайша бір кеңінен қалам сілтеп көрген емес едім. Сол күні түнімен көзім ұйқы ілмеді. Зеберше орындаған ән көкейімнен кетпей қойды. Тұла бойымды ерекше сезім билеп алған. Әр нәрсені бір шимайлап, парақтан-парақ қоймадым. Жұмыста отырсам да сол әуен. Ерекше жалынға толы махаббат. Бейне бір өзім біреуге ғашық болып қалғандаймын. Осылай толғана жүріп арада үш-төрт күн өткеннен соң қолымдағы шимайды Зебершеге көрсетіп едім, ол жазылған өлең жолдарына қайта-қайта көз жүгіртіп, көп отырады. Сөйтті де «Рахмет аға!» деп құшақтай кетті. Біз әнге жазылған өлең сөздерін талқылап, біраз отырдық. Бірде баян, бірде домбырамен екеуіміз «Қаракөз» әнін қосыла шырқадық. Жасыратыны жоқ, Зеберше өлеңнің мен жазған бір-екі жолын өзгертуімді өтініп, өзінің ойын қосты. Сөйтті де:
«Елжіреп сүйер жүрегім,
Бақытым сенсің білемін.
Сағынтпа мені, жан сәулем,
Өзіңсің тілегім», –
дегендегі алғашқы екі жолды Зеберше «осылай болсыншы аға!» деп өтініш айтты да, өз қолымен өзгертіп шықты. Бұл 1960 жылы болатын, – деп сөзін аяқтады Жарасқан аға. Сөйтті де, төрде ілулі тұрған домбырасын қолына алып «Қаракөз», әнін шырқай жөнелді. Бұған дейін есітіп жүргенімдей емес, Жарасқан ағамның орындауында бұл ән тіптен ерекше, сондай бір әсерлі шықты.
Міне, менің «Қаракөз» әнінің сөзін жазған кім екенін білетінімнің мәнісі осы. Демек бұдан былай «Қаракөз» әнін жазған – Зеберше Оспанова, сөзі – Жарасқан Бөдеевтікті» деп сахнада толық хабарланып жатса, нұр үстіне нұр.
Серікбай ТҰРЖАН,
Қазақстанның құрметті журналисі
Түркістан облысы
