Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Осы орайда, еліміздегі сайлауды әлемнің іргелі ұйымдары мұқият бақылап отыр десек, артық айтқандық емес. Сөзімізге дәлел болсын, таяуда ЕҚЫҰ Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросы Сайлауды бақылау жөніндегі миссиясы (ДИАҚБ СБМ) кезектен тыс Парламент Мәжілісі сайлауына қатысты аралық есебін жариялады.
Құжатта сайлаудың елде басталған бірқатар реформа аясында өтіп жатқанына баса маңыз берілген. Аталған мекеме саяси бәсекеге қоғамның белсенді қатысуын күтіп отыр. Сондай-ақ Мәжіліске өтетін 98 депутаттың үштен екісі пропорционалды жүйе бойынша ал үштен бірі көпшілік округ бойынша сайланатынына назар аударады. Бір мандатты округтер арасында тіркелген сайлаушылар санында айтарлықтай айырмашылық бар.
«Соңғы жылдары парламенттік сайлаудың құқықтық базасына айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Сайлау жүйесінің өзгеруі кандидаттарды тіркеуге әсер етті, сайлауды өткізу органдарының құрылымы мен жұмысын, соның ішінде сайлау күніндегі процедураларды және сайлау науқанын қаржыландыру ережелерін өзгертті. ДИАҚБ СБМ сұхбаттасушыларының көпшілігі реформаларды құптады. Олар ДИАҚБ-ның алдыңғы бірнеше ұсынысын, соның ішінде сайлау шегін төмендетуді, өзін-өзі ұсынған кандидаттарға өз кандидатураларын ұсынуға мүмкіндік беретін толық тікелей Мәжілісті енгізуді және партияларды тіркеу талаптарын жеңілдетуді қарастырды», делінген ЕҚЫҰ баяндамасында.
Бұдан бөлек, сайлауды өткізу Орталық сайлау комиссиясына, сондай-ақ аумақтық, округтік және учаскелік сайлау комиссияларына жүктелгеніне екпін береді. Осы уақытқа дейін ОСК бұқаралық ақпарат құралдарының, саяси партиялардың және мемлекеттік мекемелердің өкілдері қатысқан тұрақты отырыс өткізгеніне назар аударады.
«ОСК отырыстары сурдоаудармасы бар қазақ және орыс тілдерінде тікелей эфирде көрсетіледі, ал шешімдер жедел жарияланады. Сайлау комиссияларының қызметкерлерін сайлау күні рәсімдерге оқыту және сайлаушыларға арналған ақпараттық науқан жалғасып келеді. ОСК жаңа сайлау жүйесі аясында қатарлас сайлау өткізудің қиындығын мойындады. Қылмыстың ауырлығына қарамастан, сот әрекетке қабілетсіз деп таныған немесе түрмеде отырғандарды қоспағанда, 18 жастан асқан азаматтардың дауыс беру құқығы бар. Сайлаушыларды тіркеу пассивті және тұрақты тұрғылықты жеріне негізделген. Сайлаушылардың тізімдерін жергілікті атқарушы органдар азаматтық хал актілерінің мемлекеттік тізілімінің деректері негізінде жасайды. 4 наурыздан бастап сайлаушылар тізімдері көпшіліктің назарына ұсынылады. Сайлаушылар уақытша тіркелген жері бойынша тізімге енгізу туралы өтініш бере алады, егер олар тізімде көрсетілмесе, учаске шегінде тұратынын растап, сайлау күні сайлаушылар тізіміне қосылуы мүмкін. 12 миллионға жуық сайлаушы тіркелген. Тек саяси партиялар жалпыұлттық сайлау округінде кандидаттарды ұсына алса, бір мандатты сайлау округтерінде кандидаттарды ұсынуды саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер және азаматтар өзін-өзі ұсыну арқылы жүзеге асырады. ОСК пропорционалды бәсекеге қатысу үшін 281 кандидаты бар 7 партиялық тізімді тіркеді, ал УСК және округтік сайлау комиссиялары мажоритарлық округтер бойынша 435 кандидатты, оның ішінде 359 өзін-өзі ұсынған кандидатты тіркеді. Көптеген бір мандатты үміткерлер тіркеуге қажетті жоғары қаржылық жарнаға алаңдаушылық білдірді», делінген есепте.
Осы орайда мынаны айта кеткен жөн, сайлау науқаны ресми түрде 18 ақпанда басталды, ал 17 наурызда мәресіне жетеді. ДИАҚБ СБМ есебіне сүйенсек, науқан қызу жүріп жатыр. Әсіресе интернетте және көптеген кандидат тіркелген бір мандатты сайлау округтерінде саяси тартыс жоғары деңгейде. Сондай-ақ үміткерлер жабық орын-жайларда, негізінен жұмыс орындарында кездесулер ұйымдастыруға, плакаттар мен билбордтарды пайдалануға және әлеуметтік желілерге иек артқанын алға тартады. Сайлауды бақылау миссиясының пайымдауынша, әзірге талқыға түскен бірде-бір тақырып басымдыққа ие емес. Өйткені партиялар мен кандидаттар көптеген әлеуметтік, экономикалық және саяси мәселелерге назар аударған.
Тағы бір айта кететін мәселе, Мәжіліс пен мәслихаттардағы әйелдер үлесі. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Парламентте әйелдер мен жастарға 30 пайыздық квота бөлінгені мәлім. Көптеген сарапшы бұл қадамды жоғары бағалады. Осылайша, бұл ұсыныс заңдық күшіне еніп, жүзеге аса бастады. Мәселен, Мәжілістің өткен шақырылымдағы депутаттарының 28-і әйел болатын. Сайлауды бақылау миссиясы да осы мәселеге назар аударып отыр.
«Саяси партиялардың ешқайсысын да, партиялық тізімдерді де әйел басқармайды. Алайда әйелдер сот жүйесінде және төмен тұрған сайлау комиссияларында жақсы ұсынылған. Әйелдер партиялық тізім бойынша тіркелген кандидаттардың 28,5 пайызын және бір мандатты сайлау округтерінде 19,5 пайызын құрайды», делінген ЕҚЫҰ жариялаған мәлімдемеде.
Сонымен қатар есепте кейінгі жылдары сайлау бойынша нормативтік-құқықтық базаға айтарлықтай өзгерістер енгізілгені айтылған. Мәселен, 2022 жылғы конституциялық өзгерістерден кейін парламенттік сайлауға қатысты нормативтік-құқықтық база қайта қаралды. Сайлау туралы заңға енгізілетін түзетулер жобасы 2022 жылдың шілдесінде қоғам талқысына ұсынылды. Азаматтық қоғам ұйымдарының материалдары негізінде кейбір өзгеріс енгізілді.
«Сайлау жүйесінің өзгеруі кандидаттарды тіркеуге әсер етті. Сайлауды өткізу органдарының құрылымы мен жұмысын, соның ішінде сайлау күніндегі процедураларды және сайлау науқанын қаржыландыру ережелерін өзгертті. Сайлау туралы заңдағы маңызды жаңалықтар қатарында әлеуметтік медиа үгіт-насихатын реттеу және азаматтық байқаушыларды аккредиттеудің ресми процедурасын енгізу бар. Соңғы жылдары саяси партиялар туралы заңға елеулі түзетулер енгізілді, бұл партияны тіркеу үшін қажетті мүше санына қойылатын талаптарды 20 мыңнан 5 мыңға дейін төмендетті. ДИАҚБ СБМ сұхбаттасушыларының көпшілігі реформаларды құптады. Олар ДИАҚБ-ның алдыңғы бірнеше ұсынысы, соның ішінде сайлау шегін 7-ден 5 пайызға дейін төмендетуді, Мәжілістегі барлық орынның тікелей сайлануын қамтамасыз етуді, өзін-өзі ұсынған кандидаттарға сайлауға қатысуға мүмкіндік беруді және партияларды тіркеу талаптарын жеңілдетуге назар аударды», делінген баяндамада.
Ата Заңға сәйкес, Мәжіліске елде кемінде 10 жыл тұрған, 25 жастан асқан адам сайлауға түсуге құқылы. Алайда сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін кінәлі деп танылғандар, соттылығы өтелмегендер саяси бәсекеге қатыса алмайды. Есепке сүйенсек, саяси партияларды тіркеуге қоятын талаптар ДИАҚБ-ның ұсыныстарын ескере отырып, қайта қаралған.
«Тек тіркелген саяси партиялар бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінде кандидаттар ұсына алады. Үміткерлердің жабық тізімі бекітіледі. Бір мандатты сайлау округтерінде саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер және азаматтар өзін-өзі ұсыну арқылы жүзеге асырады. Парламенттік сайлауға тіркелу үшін партиялық тізім бойынша ұсынылған немесе бір мандатты сайлау округі бойынша үміткер әрбір кандидат үшін 1 050 000 теңге (шамамен 2 165 еуро) мөлшерінде қаржылық кепіл енгізу қажет», делінген Сайлауды бақылау жөніндегі миссияның аралық есебінде.
«Науқан әзірге жанданғандай. Атап айтқанда, бір мандатты сайлау округтерінде кандидаттар саны көп. Сонымен қатар осы сайлауға екі жаңа саяси партияның қатысуы да бұған әсер етеді. Бірінші кезекте партиялар мен кандидаттар жабық жерлерде, негізінен жұмыс орындарында кездесулер ұйымдастырады, плакаттар мен билбордтарды пайдаланады және әлеуметтік желілерде белсенді қатысуды қолдайды. 18 ақпанда «Amanat» партиясының бастамасымен алты тіркелген саяси партия меморандумға қол қойып, адал науқан жүргізуге келісті. Алматыда бірнеше өзін-өзі ұсынған, тәуелсіз және оппозициялық бір мандатты кандидат сайлауалды науқанын өткізу үшін күш біріктіріп, бірлескен манифест шығарды», делінген баяндамада.
Ұйым үміткерлер көтерген тақырыптарға да назар аударған екен. ЕҚЫҰ-ның келтірген есебіне сәйкес, мәселелердің ешқайсысы дәл қазір басымдыққа ие емес. Өйткені оның бәрі дәл қазір өзекті болып тұр. Мәселен, азық-түлік бағасының өсуі, тұрғын үй, қалалық қауіпсіздік және қолайлылығы, ауыл шаруашылығы, саяси және экономикалық реформалар, шағын және орта бизнесті қолдау, заңның үстемдігі, дұрыс басқару, қоршаған ортаны қорғау сияқты көптеген әлеуметтік және экономикалық мәселелер көтерілген. Сондай-ақ әлеуметтік желілерде Ресейдің Украинаға басып кіруінен туындаған қиындықтар, ұлттық тәуелсіздік пен егемендік тақырыбына да назар аударылған.
«Facebook, Instagram және YouTube сайттарында барлық партияның, жекелеген кандидаттардың және инфлюенсерлердің онлайн-науқанын ДИАҚБ СБМ бақылап отырды. Осы уақытқа дейін Instagram ең көп қолданылатын платформа болды. Партиялар өздерінің аккаунттарын айрықша контент орналастыру үшін, сондай-ақ негізінен оқиғалар туралы бейнероликтерден, фотосуреттерден және сайлауалды плакаттардан тұратын кандидаттардың контентін қайта басып шығару үшін пайдаланады. Кейбір танымал YouTube арналары сайлау алдындағы пікірталасқа орын бөліп, кандидаттарды дебаттарға шақырды. Қолдаудың белгісі ретінде көптеген ізбасары бар танымал тәуелсіз кандидаттар онлайн-кеңістікті ұсынады және тәуелсіз кандидаттарды басқалардан, кейде өздерінің сайлау округтерінен насихаттайды. Инфлюенсерлердің онлайн-посттары, басқалармен қатар, журналистерге жасалған шабуылдар мен елдегі сыбайлас жемқорлыққа арналған», делінген Сайлауды бақылау жөніндегі миссия баяндамасында.
Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Айбек Смадияров аталған есепке қатысты пікір білдірді. Оның айтуынша, ДИАҚБ СБМ сайлау үдерістерін ұйымдастыру шарттарын және олардың халықаралық стандарттарға сәйкестігін талдайды.
«Аталған есепте сарапшылар Қазақстанда жүзеге асырылған сайлау жүйесінің реформасына оң баға беріп, оның кейбір ережелері Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросының алдыңғы ұсынымдарына сәйкес келетінін мәлімдеді. Атап айтқанда, сайлау шегін төмендету, тікелей дауыс беру арқылы толық сайланатын Мәжілісті енгізу, сондай-ақ партияларды тіркеуге қойылатын талаптарды жеңілдетуге қатысты.
Сонымен қатар сарапшылар Орталық сайлау комиссиясының сайлауды ұйымдастыру жөніндегі жұмысын оң бағалап отыр. Интернетте әрі көптеген кандидаты бар бір мандатты сайлау округтерінде сайлау науқаны қызу екенін атап өтті», деді А.Смадияров.
