Коллажды жасаған Алмас МАНАП, «EQ»
Мұхтар Омарханұлы жайдан-жай еске түспесе керек. Классик жазушының мерейтойы аталған күнделіктен сырт қалмапты. Әсіресе онда мемлекеттің зиялы қауымға көзқарасы түзу болуының қаншалықты маңызды екені етене аңғартылады. Жалпы, ғасыр соңындағы мемлекет саясатында жазушыларға, ғалымдарға, мәдениет қайраткерлеріне шетін қарау анық сезілген сияқтанады
«Астана ақшамы» газетінде қызмет еткен кезімізде елтұтқа саналатын көкелеріміздің күнделігін жариялауға ниеттеніп едік. Кейбірі «әлі ерте» екенін, «басылымның белі көтермейтінін» ескертіп, бас тартты. Обалымызды ойлаған шығар, сірә. Жарық көргенінің өзі жиын-той, дастарқан басынан ұзай қойғаны шамалы. Ал Герольд Бельгердің қазақтың жанын ұғуға жастайынан жанашырлығы, ақсақал кезіне дейінгі шынайылығы әр жазбасынан есіліп тұр. Тұрпаты бөлек, тағылымы мол. Сырт көз, сындарлы көзқарас. Түрлі қырынан тоқталуымызға лайық. Қайталай бір шолып шығуға тырысқанымыз содан. Әсіресе айтулы тұлғаның әлеуметтік пікірлерін қоғамымыз үшін бүгінгідей саяси сілкініс кезеңімен селбестіре қараған құнарлырақ, құндырақ көрінді. Күнделіктің негізгі тілі – орысша. 1961-2009 жылдар аралығын қамтиды. Автордың жеке ой-танымы. Бізге дәл қазір қызығы – еліміз егемендік алғаннан бергі тұсы. Себебі ол заманда да жаңашыл бетбұрыстар жиі жарияланғаны белгілі. Ендеше, кей тұстардан параллель тауып, кейбір ыссылай қауып, опық жегендей тұстардан бәлкім сабақ алып қалармыз.
* * *
1992 жылдың желтоқсан айында ел тарихында тұңғыш рет Мехлис Сүлейменов, Дмитрий Снегин, Герольд Бельгерге «Бейбітшілік және рухани келісім үшін» мәртебелі марапаты тағайындалып, тапсыру салтанаты жоғары дәрежеде ұйымдастырылады. Кейін үкіметтік кешкі ас та әзір. Көптеген құттықтау. Жанына жаққан осынау сәттерді Герольд Карлұлы тыңғылықты баяндай келе, бір сәт амалсыз кідіріпті: «Ужин прошел вольно и приятно. Президент фотографировался со многими, беседовал, даже пел в кругу артистов. И подхалимаж большой. И смотреть на это неловко. Президент – симпатичный, компанейский человек, но вокруг увиваются гадкие льстецы, и они его собьют с панталыку. «Самое страшное, когда человек поверит в то, что он лучший», – неожиданно изрек Дриллер». Әлгіндей әрекеттер адамның кейісін туғызатыны рас. Дегенмен жазушының «осы тақырыпта» тағы бір жазбасы күлкіңді келтіреді: «Жандайшапов-жарапазаншы, аллилуйщиков хватило с избытком и без нас». Жағымпаздықтың жарға жығуы оңай екенін ашық-жарықта сезетіндер аз емес. Сол туралы дер кезінде хатқа түсіріп, ескерушілер де жеткілікті. Айрықша мән берерлік, түсінікті де түсініксіз бір жайт бар: бақайы жағымпаздық пен шынайы қолдампаздықтың ара-жігін, алтын жібін ұстай алуға екі иммунитеттің бірі жете бермейді. Абзалында жете білгені – халыққа олжа. Тегінде «қызыл сызықтан» шықпай ойнау – ереже сақтаудың асқағы.
Тоқсаныншы жылдардың басында тұрмыстық-әлеуметтік көңіл күйдің мүшкіл болғаны көпшілікке аян. Мұндайда жазылған күнделіктің көңілді бола қалуы да неғайбыл. Жұрттың хал-ахуалына қатысты алаң көп. «Жоқтан» өзге ұғым жоқ. Ел үшін сондайын сүреңсіз күндердің бірінде, 1993 жылғы 28 қыркүйекте, автор үкіметтік демалыс кешіне қатысыпты. Үйіне оралғаннан кейінгі өзінің әрі-сәрі әлегін түсіндіргені ғой: «Пышность, благополучие сногсшибательные. Глядя на все это великолепие, роскошь, я сказал К.С.: «Нет, оказывается, народ не так уж и плохо живет». Странное общество: все блага – исключительно начальству». «Әй, қап!» деп қаласың... Айтпақшы, қазіргі Президентімізге үлкен ілтипатпен қарағаны сезіледі. 1994 жылғы 12 қазанда Үкімет басшысын таңдау жиналысы жөніндегі бір ауыз сөзінің өзі біраз картинаны аңғартқандай: «Лучше всех прошёл Касымжомарт».
Биыл елімізде Мәжіліс сайлауына мажоритарлық таңдау қайтарылғаны айтарлық оқиға болғаны сөзсіз. Жұртшылық шын «сағынысқан» екен. «Қырылып» қала жаздадық қой. Шама-шарыққа қарамастан, «сүңгіп кеткендер» де – қылаң-қылаң. Не керек, әдеттегіден әжептәуір көңілдірек. Ақыры – қайыр. Бұдан отыз шақты жыл бұрын да бірмандатты жүйе қолданылғанын білеміз. Сол науқанға тікелей қатысқан адамның сөзіне назар салсақ: «Не решился подвести Президента. Теперь окончательно зашьюсь. Суматоха. Самое тяжкое – поездка в Павлодарскую область. Физически (да еще в зимнее время) мне это вряд ли по силу... И все это не по мне, не по воли». О кезде Жоғарғы Кеңеске Президент өз кандидаттарын ұсына алатын тәртібі қарастырылған екен. Аталған сенім иелерінің санатында Герольд Бельгер де кейін Парламентке сайланады. Жазуынша, қаламгер адам үшін өзінің заң шығарушы органға баруын қабылдауы қиын. Есесіне артылған сенімнен айнала қашу да жосықсыз. Әйтеуір не керек, Павлодар облысынан айтарлықтай басымдықпен озып шығады. Қазіргі тақырыбымызға қарай біз де оның Жоғарғы Кеңес жылдарындағы жазбаларына басымдық беріп отырмыз.
Егемендіктің алғашқы жылдарындағы депутаттар қандай еді? Ішкі мәдениеті, саяси мәдениеті, Парламенттің өзіндік келбеті? Жазушы-депутаттың 1994 жылғы 23 сәуірдегі жазуында тартымды көрініс бар: «До обеда отсидел в Парламенте. Большинство депутатов меня знает и относится весьма уважительно, почтительно. И я уже многих узнал. Ну, а при обсуждении ведут себя не лучшим образом. Шумят, противоречат друг другу, орут с места, нудно и тягомотно убивают время. И вообще – чую – объединить их в единый коллектив будет трудно. Скорее, невозможно. Много подводных течений. Формирование комитетов пройдет крайне сложно». Бұл – алғашқы жылдар болғанда да, Қазақстан Республикасы тұңғыш Парламентінің бастапқы күндері. Екі күн өткеннен кейінгі көріністі елестету тіптен қызық. Әрине, өтіп кеткеннен кейін бәрі қызық. Былай дейді: «Весь рабочий день отсидел в Парламенте. Абиш был в хорошем настрое, легко и весело вёл заседание. Но депутаты шумели всласть. Еле-еле добили временный регламент и начали обсуждать проект об обеспечении депутата». Қалаулылардың шуласып отырғандағы шешкен мәселесі – Парламентте жиналыс өткізудің тәртібі ғана екен. Нағыз қызық содан кейін басталады. Депутаттардың еңбекақысы мен үстемеақысына қатысты әңгімеге келгенде көпшілік шындап «батпақтайды». Ортақ байлам-бәтуа жоқ. Негізінде, Бельгердің ойынша, «реніште қалмайтынымыз белгілі болды. Айлық қомақты. Ондайды өмірімде алып көрген жоқпын. Яғни шуласып, тағы бірдеңе талап етудің мүлдем жөні жоқ еді. Депутаттардың өздеріне болмашы дивидендтер сұрап, саудаласып отыруы – сырт қарағанда ұят әрі жабайылық. Көштен қалмай тұрмыс құруға болатын, ал қисапсыз байып кету қаупі ешкімге төніп тұрған жоқ еді».
Кез келген сала бойынша қызғылықты ақпарат атаулы депутатқа қолжетімді болса керек. Қоғамды қашанда елең еткізетін мәліметтің бірі қазына қаражатына қатысты. Мәселен, 1994 жылдың өзінде мемлекет бюджетінен 1,5 миллиард доллар қаржы қайда кеткені белгісіз болған екен. Ол туралы сол жылғы 8 шілдеде депутаттың күнделігінде былай жазылыпты: «Пленарное заседание. Страсти по бюджету. Доходная часть неопределённа. Мародёрство высоких чиновников привело к тому, что 1,5 млрд американских долларов гуляет по свету. И вообще Казахстан разворован на 200 лет вперёд». Қайталап қарауға көзіңді, қайталап айтуға өзіңді қимайсың. Неткен тоғышарлық? Заманында Мұхтар Әуезов кейін кең танылған әңгімесін «Қорғансыздың күні» деп атаған еді. Біздікілердің жаңағы тірлігін «Көргенсіздің күні» демеске лажың қане?
Мұхтар Омарханұлы жайдан-жай еске түспесе керек. Классик жазушының мерейтойы аталған күнделіктен сырт қалмапты. Әсіресе онда мемлекеттің зиялы қауымға көзқарасы түзу болуының қаншалықты маңызды екені етене аңғартылады. Жалпы, ғасыр соңындағы мемлекет саясатында жазушыларға, ғалымдарға, мәдениет қайраткерлеріне шетін қарау анық сезілген сияқтанады. Күнделік беттері көбіне солай дейді. Сондай-ақ 1997 жылғы 27 қыркүйектегі сол жазбада ел бірлігіне деген алаңдаушылық айқын: «Иә, қоғамда өзара алшақтық тереңдей түсті. Халық пен билік баррикаданың екі бетінде тұр. Бұл жағынан қарағанда, бірлік дегеніміз күн санап әлсіреп барады».
Сол күзде «Liberation» үшін сұхбат жазып алғысы келетінін айтып, Таня есімді әлдекім хабарласыпты. Герольд ағайдың мүлдем құлқы болмайды. Алайда тақырыптың не туралы екенін ұққандағы сөзі қаламгерге деген сүйкіміңді шақырады: «Әлде де болса әңгіме қазақ тілінің жайына қатысты секілді, ал ол туралы үнсіз қалмау – менің борышым ғой».
Күнделік жарты ғасырға жуық жазылған. Яғни қалауыңа қарай тақырып аясын табасың. Автор өзіңмен сырласып отырғандай күйге түсіретін сәттері аз емес. Біз Әділетті Қазақстанның жаңа қалаулылары іске кірісер сәтте ізашар дәуірдегі әріптестері жайындағы бірер әңгімені ғана қағазға сыйдыра алдық.
* * *
Герольд Бельгер 1992 жылғы 9 тамызда Әбдіжәміл Нұрпейісовке ауруханаға барғанын жазады. Он беске тарта жазушы емделіп жатыр екен. Арасында Төлен Әбдікұлының бар болғанын және ол кісінің қырғыз фольклорынан ғаламат үлгі оқып бергеніне бас иеді:
«Қапілет басып түс көрсем,
Ағарған көл көрінер,
Ағарған көлдің үстінен
Қарайған үйрек бөлінер.
Ағарған көл – көз жасым,
Қарайған үйрек – өз басым».
«Какое мировидение!
Какая образность!».
Арадан отыз жыл өтсе де, халқымыз үшін мәнін жоймаған тілек қалпында қабылдадық.
Ерболат ҚАМЕН,
журналист
