– Юрий Александрович, қазір елімізде қолданыстағы «Май өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» стандартты жеңілдету және май өнімдерінде өнеркәсіптік, гидрогенезделген майларды көбейтуге рұқсат беру жөніндегі ұсынысқа қалай қарайсыз?
– Бұл ұсынысты жаман деп қана емес, антимемлекеттік деп айтар едім. Мұндай қадам Қазақстанда жүрек-қан тамырлары мен онкологиялық ауруларды, қант диабеті, семіздік сияқты кеселдердің өсуіне алып келеді. Гидрогенезделген майлар дегеніміз – трансизомерлер немесе денсаулыққа аса қауіпті өнеркәсіптік трансмайлар екені әлемдік медицинада баяғыда дәлелденген. Елімізде жүрек кеселдері жөнінен көрсеткіштеріміз онсыз да нашар. Жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын өлім-жітім де жоғары. Қант диабеті де көбейіп, «жасарып» барады, артық дене салмағымен байланысты кеселдер көбейіп жатыр. Мұның барлығы да трансмайлары бар тағамдармен тікелей байланысты. Мемлекет ең алдымен ұлттың денсаулығына қамқорлық жасап, адамдарды зиянды тағамдардан қорғауы керек. Өзгелердің өнеркәсіптік немесе саудадағы мүддесіне еруге болмайды. Трансмайлар – коммерциялық тұрғыдан келгенде май өнімдерінің өзіндік құнын бірнеше есе төмендетуге мүмкіндік беретін тиімді кондитерлік қоспа екені даусыз.
– Трансмайдың қаупін, қандай өнімдерде болатынын, неліктен оларды тұтынуды қысқарту керек екенін тарқатып айтып берсеңіз?
– Трансмайлар немесе кейде қарапайым түрде гидрогенезделген майлар деп аталатын май қышқылдарының трансизомерлері – сұйық өсімдік майын қатты майға айналдыру арқылы өнеркәсіптік тәсілмен алынатын қанықпаған май қышқылдары. Бұл үдеріс гидрогениздеу деп аталады. Технология майды барынша тұрақтандырып, тотығып, ашып кетуге бейімділігін төмендетеді. Осы технология арқылы, тіпті, ыстық күндерде де қатты болып қала беретін және ұзақ уақыт бойы сақталатын танымал кондитерлік майларды өндіруге болады. Бұл азық-түлік тауарларының логистикасы мен аспадық индустрияға арналған әртүрлі компоненттің жаһандануы тұрғысынан алғанда өздеріне пайдалы, мұндай майлар айлар бойы контейнерлерде, қоймалар мен дүкен сөрелерінде бұзылмай тұра береді. Әрі бағасы да өте арзан болғандықтан, одан жасалған өнімдердің де бағасын төмендетуге мүмкіндік береді.
Синтетикалық, өнеркәсіптік өндірілген трансмайлардан басқа, табиғи трансмайлар да бар, бұлар көбінесе жануарлардан алынады. Мысалы, 80% майдан тұратын сарымайдың құрамында трансмайлардың бірі – транс-вакцена қышқылының шамамен 4%-ы бар. Сүт өнімдерінде аздаған трансмай – конъюгацияланған линол қышқылы бар. Айта кету керек, таза, табиғи трансмайлар синтетикалық майлардан құрылымы бойынша ерекшеленеді, сондықтан олар ағзада белсенді және зиянды емес. Олардың сол сүт немесе сарымайда болуы ешқандай қауіп төндірмейді. Ал гидрогенизацияның көмегімен алынатын трансмайлар ағзадағы алмасу үдерістеріне, жүрек-қан тамырлары жүйесінің, бүйрек пен зәр шығару жолдарының жұмысына, қалқанша безінің жұмысына айтарлықтай әсер етеді. Өнеркәсіптік жоғары рационды трансмайлар жүрек ауруының қаупін 21%-ға, ал өлім-жітімді 28%-ға арттыратыны дәлелденген. Трансмайларды тұтынған кезде қандағы «жаман» холестерин, яғни төмен тығыздықтағы липопротеидтер көбейіп, керісінше жоғары тығыздықтағы липопротеидтер («жақсы», пайдалы холестерин) азаяды. Трансмайлар екінші типті диабетке душар болу ықтималдығын 40%-ға арттыратыны туралы деректер бар. Трансмайлардың балаларға да зияны орасан, өйткені олармен қаныққан жүйке жасушалары, жыныс бездері, тамырлар бала ағзасының қалыпты дамуына кесірін тигізеді.
Сондықтан әлемдік медициналық қауымдастық қазірдің өзінде балалар тамағындағы трансмайларды күрт азайту, мектеп, балабақша мәзірлерінде, сондай-ақ мектеп буфеттері мен оның маңайындағы дүкендерде трансизомерлері бар барлық өнімге толық тыйым салу мәселесін көтеріп отыр. Сондай-ақ балалар тағамына рұқсат етілмеген кондитерлік өнімдерге де тыйым салу керек, өйткені зерттеулер олардың барлығында дерлік трансмайлардың мөлшері жоғары екенін анықтаған.
– Басқа мемлекеттер май өнімдеріндегі трансизомерлер құрамын қалай реттеп отыр? Халықаралық ғалымдар мен мамандар бұл жайлы не дейді?
– Дені сау ұрпақ өсіруді қалайтын, даму жолына түскен мемлекеттердің бәрі де трансизомерлері бар өнімдерді тұтынуды азайту үшін нақты қадамдарға барып жатыр. Мәселен, Норвегияда құрамында қаныққан, трансмайлары, бос қанттары мен тұздары көп зиянды тамақ өнімдерінің жарнамасының балаларға әсерін азайту жөніндегі жаңартылған мемлекеттік стратегия әзірлеп, талқылауға шығарылды. 2010 жылдың мамыр айында ДДҰ балалар аудиториясына қант пен трансизомерлері аз тағамдарды жарнамалау бойынша ұсыныстар жинағын мақұлдады. Бұл ұсыныстар балаларға зиянды өнімдердің әсерін азайту үшін ұлттық және халықаралық тұрғыда бірлескен әрекеттерді талап етеді.
ДДҰ бағалауы бойынша жылына кемінде 500 мыңдай мезгілсіз ажал құштыратын жүректің ишемиялық ауруының негізгі себептерінің бірі – трансмайларды тұтыну. ДДҰ 2023 жылы трансмайларды жаппай тұтынудан бас тартып, ал 2025 жылға қарай азық-түліктегі трансмайларды мейлінше азайтуды мақсат етіп қойған. Алайда бұл тапсырманың қаншалықты орындалатыны күмән тудырады. Бұл елдердің ұлттық ұстанымдарына, регламенттеріне байланысты.
Менің білуімше, ЕАЭО техрегламенттерінде 2024 жылға дейін өнімдердегі трансмайлардың 2%-дық шегі қабылданды. Ал көп мемлекетте оларға бұрыннан бері толық тыйым салынған. Мысалы, АҚШ-тың Нью-Йорк штатында 2007 жылдан бері трансмайларды тұтынбайды. «Cardiology» журналы жазып отырғандай, шектеулер енгізілмеген басқа штаттармен салыстырғанда осы штаттағы жүрек ауруының статистикасы, қаныққан май қышқылдары бар тағамдарды рационнан толығымен алып тастаудың нәтижесінде 20%-дан да көп төмендегенін көрсеткен. Осы статистикаға сүйене отырып, FDA (Азық-түлік пен дәрі-дәрмек сапасын бақылау жөніндегі басқарма) АҚШ-та трансмайларды сатуды одан әрі шектеді.
Кейінірек АҚШ-тың азық-түлік өнімдерінде трансизомерлерді күрт азайту стратегиялары Дания, Аустрия, Венгрия, Исландия, Канада, Норвегия, Швейцария менТаиландта жүргізілді. 2021 жылы оларға Сингапур қосылды. Сол жылы Еурокомиссия ЕО елдерінде олардың санын 2%-ға дейін (100 г майға 2 г) шектей отырып, трансизомерлердің өнеркәсіптік өндірісі мен тамақ өнімдерінде пайдалануды азайту туралы шешім қабылдады.
Жоғарыда айтқанымдай, Қазақстанда жүрек-қан тамырлары өлімі басқа аурулармен салыстырғанда көш бастап тұр. Тағы бір айта кететіні, жас, еңбекке қабілетті жастағы адамдардың денсаулығына қауіп төніп тұр. ДДҰ талдауы Еуропа елдерінде жүрек ауруынан болатын өлім-жітім көрсеткіші екі есе төмен екенін көрсетті.
– Сіздің ойыңызша еліміз май өнімдеріндегі трансизомерлерге қатысты қалай әрекет етуі керек – жекелеген компаниялар ұсынғандай рұқсат беру керек пе, әлде мүлдем тыйым салу керек пе?
– Дәрігерлердің бұған қатысты ойлары екіұдай емес. Трансмайларды тұтынуды барынша азайту қажет. Қазақстан және ЕАЭО нормативтік заңнамасын қатаң басшылыққа алу қажет. Сондай-ақ осы нормативтерді тамақ өнімдеріндегі трансизомерлер мен май қышқылдарының құрамы бойынша Еуропалық одақтың талаптары мен стандарттарымен үйлестіру қажет. Оған қоса бұл нормативтерді трансмайларының рұқсат етілген нормаларын жоғарылату, арттыру бағытында өзгертуге жол берілмейді. Керісінше барлық ел оны барынша азайтуға немесе толығымен алып тастауға ұмтылып жатыр. Айтып отырғанымдай, көптеген дамыған елде трансмайларға толық тыйым салынған, бұл тауарлардың заттаңбасында көрсетілген. Әлем бірте-бірте коммерциялық тұрғыдан тиімді болғанымен, денсаулыққа қауіпті өнімнен толықтай бас тартуға бет бұрып жатыр. Біз де қазақстандықтардың денсаулығына зиян келтіруге жол бермеуіміз керек.
– Отандық нарықта елімізде қолданыстағы ЕАЭО стандарты мен техрегламентін орындайтын жергілікті өндірушілер бар ма?
– Қазақ тамақтану академиясы тамақ өнімдеріндегі трансмайлардың деңгейін үнемі қадағалап отырады. Бірқатар жетекші отандық өндірушілердің май өнімдерінде трансизомерлердің деңгейі 2%-дан аспайтынын атап өтеміз. Жергілікті және шетелдік өндірушілердің өнімдерінің техрегламентке сәйкес келуін бақылау – жергілікті СЭС органдарының міндеті. Осы арада біздің бағалауымыз бойынша отандық өнімдерде бұл талаптар импортталғанға қарағанда қатаңырақ сақталатынын айта кету керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айнаш ЕСАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
