Батыс елдерінің балағынан тартатын бір ұғым болса, ол – нәсілшілдік. Ақсүйек ұлттар түрлі-түске айналған мемлекет өңінің өзгергеніне қапалы. Тіпті байырғы еуропалықтар төмен таптан шыққан қара нәсілділердің билік басына келіп, өзгеріс жасағанын һәм қоғамның беткеұстар бір бөлігіне айналғанын қаламайды. Қансіңді қағида зайырлы мемлекеттердің зәресін алып, кейде билік тіпті бір бармағын бүгіп қалады. Біз бұл әңгімені жағаламас бұрын режиссер Питер Фареллидің «Жасыл кітап» кинокартинасына үңілген едік. Қара нәсілділер арасынан шыққан дарынды виртуоз пианист Дон Ширлидің ғұмырнамасына негізделген шығарма, сол сұрқай дәуірдің атмосферасын береді.
Фильм 1960-жылдардың басында АҚШ-та болған оқиғаны еске салады. Қара нәсілділердің арасынан шыққан ғажайып өнерпаз Дон оңтүстік штаттарға гастрольдік сапарға шығады. Жол бойында қиындық тудырмас үшін ол италиялық түнгі клубтың серуеншісі Тони Валлелонганы жүргізуші әрі күзетші етіп жалдайды. Екі қарама-қарсы кейіпкердің достығы көңіл масайратады. Әйтсе де мәселе бірінің ақ, бірінің қара болғанында емес, сол кезде консервативті оңтүстікте нәсілдік сегрегация заңдары әлі де қатаң сақталатын. Бұдан да сорақысы қара нәсілділер екінші сортты адамдар қатарына жатқызылды. Бұл бөгесінді пианист бұзғысы келді. Бірақ мұндай жағымсыз стереотиптерден арылуға әрі шынайы талантты мойындауға америкалықтардың өресі жетпеді.
Қос саяхатшының қолдарында «Жасыл кітап» болды. Бұл олардың жолсерігі әрі бағдаршамы. Нұсқаулықта тамақтану орындары, жанармай құю стансалары, қонақүйлердің мекенжайы, қара нәсілділерге тұруға және қызмет көрсетуге болатын басқа да мекемелердің тізімі жазылған. Айтпақшы, гид кітапша саяхатшыларға ғана емес, өз ісін осылай алға жылжытуды көздеген кәсіпкерлерге де көмектесті.
Айта кетейік, аталған кітапты пошта қызметкері Виктор Гюго Грин құрастырған. Алғаш рет 1936 жылы Нью-Йоркте басылған. «Жасыл кітап» бүкіл ел бойынша жанармай құю стансаларында сатылып, жыл сайын жаңартылып отырды. Дегенмен 1964 жылы «Азаматтық құқықтар туралы» заң қабылданып, барлық қоғамдық орындарда сегрегация тоқтатылды. Бірақ бұл тұрпайы түсінік қоғамның санасынан бірден өше қойған жоқ.
Әйгілі музыканттың шынайы тағдыры оңай болған жоқ. Дон Флоридада ямайкалық отбасында дүниеге келген. Ол екі жасында фортепианода ойнауды үйреніп, үш жасында сахнада өнер көрсете бастады. Бала кезінде оны тіпті Ленинград консерваториясына оқуға шақырған, бірақ ата-анасы баланы шетелге жалғыз жіберуге қорқады. 18 жасында атақты Бостон оркестрімен Чайковский концертін орындаса, келесі жылы Лондон симфониялық оркестрімен бірге өз шығармасын ұсынды. Содан кейін ол әлемді гастрольдік сапармен аралауды бастады.
Әлем таңдай қаққан дарын иесі осыншама даңқына қарамастан америкалықтардың түртпегін көрумен болады. Олар қара пианистің классикалық шығармаларына әлі дайын емес еді. Мұны сезген музыкант ұлы өнердің есігін тарс жауып, біраз уақыт психологиялық зерттеумен айналысады. Бірақ бала күнгі асқақ арманы тыныштық берсін бе? Көп ұзамай не де болса, түнгі клубтарда өнер көрсетуге бел байлайды. Сөйтіп, жүріп өзінің музыкалық стилін ойлап табады. Ол осылайша классика, джаз және поп-музыка арасына жаңаша сүрлеу салады. Бас гитара мен виолончелист бар Дон Ширли триосы осылай пайда болды.
Мансап шыңында жылына 100-ден астам концерт берді. 80-жылдардың басында оң қолының қабынуына байланысты өнер көрсетуді тоқтатуға мәжбүр болды. Соның кесірінен 20 жыл үнсіздікке көмілді. Тек 2001 жылы ғана шәкірттерінің қолдауымен жазып алған дискісі жарық көрді. Америкалықтардың өнерге деген немқұрайдылығы оның мақсатын тізерлете алмады. Даңқты Дон Ширли 86 жасында жанкүйерлерін жылатып, дүниеден озды.
Ал оның италиялық досы, көпшілікке Тони Лип деген атпен танымал Фрэнк Энтони Валлелонга Нью-Йоркте дүниеге келген. Аулада оны Губа немесе Чаттербокс деп те атаған екен. Өйткені оның кез келген адамды өзіне қажет нәрсені істеуге көндіре алатын таңғажайып қабілеті болған. Шынымен де, «Жасыл кітап» фильміндегідей Копакабана клубында бас даяшы болып жұмыс істеген. Кино сюжетіне негіз болған оқиғалардың басым бөлігі сол жерде орын алады. Тіпті сол маңда әйгілі режиссер Фрэнсис Форд Копполамен танысып, аты аңызға айналған «Өкіл әке» фильміне де түседі. Дон екеуінің достығы оны басқа кеңістікке алып шықты. Бір-біріне деген ілтипаты әлі күнге америкалықтардың аузында жүр.
Фильм Ник Валлелонганың кітабына негізделіп түсірілді. Дон мен Тонидің гастрольде кездесіп, саяхаттағаны күмән тудырмайды. Әйтсе де режиссер көптеген эпизодты көркемдеген. Оған Оскарды сыйлаған да осы фильм. Ақ пен қара адам арасындағы шынайы махаббатты көрсете отырып, Құдай алдында бәріміз бірдей екенімізді жеткізе білді.
