«Көлеңкелі» экономика

Үкімет Онымен күрес жемқорлықтың жолын кеседі «Көлеңкелі» экономиканың көлемін төмендету – ел алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі. Яғни, бюджет есебінен сытылып, әлдекімнің қалтасына түсіп жатқан жасырын табыстарды анықтап, мемлекет қоржынына түсіру маңызды мәселе. Оның негізінде жемқорлықтың жолын кесу, ашық қоғамға қадам басу жолдары жатқаны анық. Ал бұл бағыттағы жұмыстар легінде салық органдарының да алар орны айрықша. Осыған орай «көлеңкелі» экономикамен қалай күресіп жатырмыз деген сұрақ төңірегінде Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Әнуар Жұмаділдаевпен әңгімелескен едік. – Әнуар Серқұлұлы, елімізде қазіргі күні «көлеңкелі» эконо­ми­каның көлемі ішкі жалпы өнімнің 20 пайызға жуығын құрайды деген мәлімет бар. Ал бұл көрсеткіш Еуропа ел­дерінде 2 трлн. еуро төңіре­гінде бағалануда. Тіпті, әлем­де «көлеңкелі» экономикадан мүлде таза мемлекет жоқ­тың қасы деседі. Жалпы, «көлең­келі» экономика мемлекет үшін қаншалықты қауіпті? – Соңғы кезде тілдік қолда­ныста «көлеңкелі» экономи­ка деп аталып кеткен бұл эконо­микалық ұғым бюджеттен айналып, салықтан сытылып шығатын сектордың үлесіндегі қаржыны қамтиды. Жалған кәсіпкерліктің дамуы, экономикалық қылмыс­тардың негізі де осы «көлеңкелі» тұста жатыр. «Көлеңкелі» эконо­миканың басым бөлігін бейресми жолмен өндірілетін тауарлар мен заңсыз көрсетілетін қызметтер құрайды, ал қалған бөлігі «жасырын» қызметтерге тиесілі. «Көлеңке» жайлаған эконо­­миканың бір саласы – жылжы­­майтын мүлік нарығы. «Жылжымайтын мүлікпен операция саласындағы «көлеңкелі» тұстың басым бөлігі салықтан жалтарудан болып отыр. Ондағы қызметтерде бақылау жоқ, өйт­кені, басым көпшілігінің табысы есепке алынбай, жасырын түрде беріледі. Ал негізінен олар жеке табыс салығын төлеп, салық органдарының есебінде тіркеуге тұрулары тиіс. «Көлеңкелі» экономика дең­гейі­нің артуы алдымен экономиканы құлдыратады. Себебі, бұл іштей білдірмей жегі құрттай мүжи беретін қауіп. Тоқтала кететін жайт, әлемдік тәжірибеде мұндай құбылыс экономиканың 10 пайызынан аспауы керектігі құпталады. Яғни, «көлеңкелі» экономика деңгейі 10 пайызға дейін болса, мұны қатардағы қылмыстар ретінде қарауға да болады. Бірақ бізде бұл мәселе біраз күрделеніп отырғаны байқалады. Сол себепті де Елбасы өткен жылы Үкіметтің кеңейтілген отырысында бұл бағыттағы жұмыстарға сын айтып, мәселені мықтап қол­ға алу керектігін ескертті. Ар­найы кешенді жоспар әзірлеуді тапсырды. Міне, бүгінде сол бағдарламаны жүзеге асыруға атсалысудамыз. – Иә, бұл «көлеңкелі» эконо­микаға қарсы іс-қимыл­дың 2013-2015 жылдарға арналған кешенді жоспары ғой. Осы жос­парға сай салық саласына да біраз міндет жүктелген болар? ­– Жоспар бойынша «көлеңкелі» экономикамен күресте жалпы жүйелік сипаттағы шаралар мен экономика салаларындағы «көлеңкелі» өндірісті қысқарту шаралары қарастырылды. Бұл ретте жалпы жүйелік шараларға салықтан, кедендік төлемдерден жалтаруды болдырмау, мемле­кет­тік қаржыландыру сала­сын тиімді басқару, бизнес орта­ны жақсарту жұмыстары қам­тыл­ды. Ал экономикадағы «кө­лең­келі» өндірісті қысқарту бағы­­тында сауда-саттық, ауыл шаруашылығы, көлік және жылжымайтын мүлік пен өнеркәсіп салаларындағы операцияларға ең бірінші кезекте баса назар аударуды құптап отыр. Ал енді салық жайына оралсақ, салық органдарының талдамалы мүмкіндігі салықтан жалтарып, өз міндетінен қашып жүргендерді анықтауға мүмкіндік береді, алайда салық органдарында жедел іздестіру қызметі (ЖІҚ) функциясының болмауына байланысты, қылмыс белгілері бар бұзушылықтар бойынша материалдар іс жүргізу шешімін қабылдау үшін қаржы полиция­сы органдарына жіберіледі. Жедел іс-шаралар барысында қаржы полициясы органдары мемлекеттік қызметкерлердің, атап айтқанда, салық органдары қызметкерлерінің салықтан жалтарғандардың қылмыстық қызметіне қатысы бар-жоғын анықтайды. Сөйтіп, өзара іс-қимылдың кеңейтілген пішінінде көлеңкелі экономикамен және сыбайлас жемқорлықпен күрес бойынша бірлескен жұмыс жал­ға­сатын болады. Атап айтқан­да, бірлескен іс-шараларды іске асыру шеңберінде Салық комитеті Қаржы полициясы агенттігіне жал­ған кәсіпкерлік белгілері бар бірқатар деректі анықтады. Мәселен, 2012 жылы 352 заңды тұлғалар туралы және бюджетке елеулі зиян келтірілген 639 тексеріс құжаттары; 2013 жылы 11 550 заңды тұлғалар туралы және 316 тексеріс құжаттары про­цессуалдық шешім қабыл­дауға жолданды. Бұдан басқа, салық органдарының жемқорлыққа қарсы күрес бойынша пәрменді шаралары жүргізілуде. Мысалы, салық органдары қызметкерлері жол берген жемқорлық қылмыстар және құқық бұзушылықтарды анықтау бойынша 2012-2013 жылдары салық органдары өз беттерімен 13 жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтады және олардың берген ақпараттары бойынша 13 қылмыстық іс қозғалды. Салықтық қатынастардағы жемқорлық деңгейіндегі салаларды өңдеу бойынша 2012-2014 жылдары ақпараттық жүйелер деректері негізінде салық­тық қатынастардағы жемқор­лық деңгейіндегі салықтық әкімшілдендіру және бақылау салаларының 8 бағыты бойынша өңдеу жүргізілді, олардың қорытындысы бойынша бұзу­шы­лыққа жол берген лауазымды тұлғалар тәртіптік жауап­кершілікке тартылды, ал кейбір фактілер бойынша ақпараттар қаржы полициясына іс жүргізу шешімін қабылдау үшін жолданды. Салық органдары қызмет­кер­леріне жауапсыз салық төлеу­­шілер тарапынан пара беру фактілерін анықтау 2012-2014 жылдары қаржы полиция­сы органдары салық органдары қызметкерлерінің көмегімен оларға пара ұсынған салық төлеу­шілерге қатысты ҚР ҚК 312 бабы (пара беру) бойынша 7 қыл­мыстық іс қозғады. Салық органдарының қаржы полициясы органдарымен өзара іс-қимыл пішінін кеңейту – бұл уақыт талабы, өйткені, бірлескен күш-жігермен ғана пәрменді шара­ларды іске асыруға болады. Бірлескен іс-шаралар жүйе­сін қабылдау, ең алдымен салықтық түсімдерді және жасырын бизнестің жарыққа шығуын айқындайды. Бастысы, жемқорлықтың жолын кеседі. Сол себепті де, «көлеңкелі» эко­но­микаға қарсы іс-қимыл мен салықтардың толық төленуін қамтамасыз ету салық органдары қызметінің негізгі басымдықтары болып табылады. Нақты шараларға тоқталсақ, біріншіден, елімізде салықтарды төлеуден жалтарудың, «қолма-қол ақша операцияларының» және жалған кәсіпкерліктің жолын кесу және ескерту мақ­са­­тында бірлескен жұмыс нә­ти­жесінде қолданыстағы заң­намаға өзгерістер енгізілді. Ағым­дағы жылы заңнамалық жұмыс жалғасуда, Парламент депутаттарының, Жоғарғы Соттың, Бас прокуратура мен Әді­лет министрлігінің қаты­суымен жалған кәсіпкерлік мәселелері бойынша ведомст­во­аралық жұмыс тобы құрылды. Сонымен қатар, жалған шот-фактуралар жазып беруге, оларды ауыстыруға және осындай фактілерге кеш әрекет етуге байланысты мәселені шешу жолы ретінде электронды шот-фактураға көшу және «ҚҚС бойынша депозиттік шот» әдісі бойынша бюджетке қосымша құн салығын төлеу тәжірибесін енгізу ұсынылды. Ал 1 шілдеден бас­тап Қазақстан Республикасында электронды шот-фактуралар енгізілсе, 1 қазаннан бастап электронды шот-фактуралардың көшірмесін берудің қанатқақты режімін іске қосу жоспарлануда, оған «Самұрық-Қазына» АҚ, сондай-ақ, өз еріктерімен қатысқысы келетін басқа да салық төлеушілер қатысатын болады. Алдағы кезең­де болатын іс-шараның бірден-бір өзектісі Қазақстан азаматтарының табыстары мен мүліктерін жалпыға бірдей декларациялау болып отырғанын атап өткен жөн. Бұл «көлеңкелі» экономикаға қарсы тұратын және салықтық базаны кеңейтетін құрал. Қазіргі уақытта осы заң жобасына сәйкес алдыңғы халықаралық тәжірибелердің негізінде жұмыстар жүргізілуде. Ерекше айта кету керек, бірлескен іс-шаралар жүйесін қабылдау, ең алдымен салықтық түсімдерді және жасырын бизнестердің жарыққа шығуын айқындайды. – «Көлеңкелі» экономика дегенде, көбіне базарлар ауызға бірінші ілігеді. Алайда, оның белең алған ошақтары көп қой. Біразын жаңа өзіңіз де тізбектеп шықтыңыз. Дегенмен, «көлеңкелі» экономиканы базар­дағы саудамен жиі байланыс­тырамыз, мұның себебі неде? – «Көлеңкелі» экономикаға көбірек үлес қосатын сала, бұл – сауда. Ал сауданың жүйе­сі – базар. Мәселен, 2012 жылы ел экономикасындағы «көлең­кенің» үлесі ішкі жалпы өнімнің 19,2 пайызын құрады десек, мұның ішінде 4,4 пайызы сауда-саттықтың еншісінде жатыр екен. Әлбетте, базардың аты – базар. Ондағы еркін сау­даны қадағалау қиын. Яғни, сау­да саласындағы «көлеңкелі» эко­но­миканы негізінен жасырын өндіріс пен бейресми сектор, яғни «жабайы» сауда мен базарлар жұмысының дұрыс ұйымдастырылмауы құрап отыр. Бүгінгі күні Қазақстандағы сауда саласының 50 пайызы базарларда десек, осы базарлардың тек 17 пайызы ғана заманауи форматтағы сауда алаңдары екен. Ал дұрыс ұйымдастырылмаған немесе заманауи форматқа көшірілмеген базарлардың барлығы салықтық әкімшілендірудің тиімділігіне кедергі келтіреді. Осындай мәсе­ле­лерді шешу үшін сауда базарларын кезең-кезеңімен заманауи форматқа көшіруді міндеттеу жөніндегі заңнамалық шаралар қолға алынбақ. – Заманауи форматтағы сауда десек, көз алдымызға бірден карточкамен есеп айырысу елестейді. Алайда, бізде бұл әзірге толықтай жүзеге аса қойған жоқ. Жалпы, қолма-қол ақшаны азайту жайы қалай? Барлық сауда орындарына арнайы терминалдар міндеттеу туралы заңнама да қолға алынған еді, кешеуілдеп кеткен сияқты. Бұл жөнінде не дейсіз? – Жаңа заңнамаға сәйкес, осы жылдың 1 қаңтарынан бастап еліміздің барлық ірі дүкендерінде пос-терминалдар жұмыс істеуі тиіс болатын, яғни заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің барлығына бірдей міндеттелген. Бірақ, кейбір жүйелердің әлі де толық дайын болмағандығынан, сонымен бірге кәсіпкерлердің ұсыныс-тілектеріне байланысты оның жұмыс атқаруы тағы кейінге шегерілді. Яғни 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап бұл заңнама нақты күшіне енеді деп отырмыз. «Төлемдер мен ақша аударымы туралы» Заңның 11-бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Ол бойынша жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар қызметін жүргізетін орындарда банктік карталарды пайдалану арқылы төлем қабылдайтын құрылғы орнатуға міндетті. Жаңадан бекітілген заң халықты қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға міндеттемейді, бірақ кәсіпкерлер үшін бұл ­– бұлжымас талап. Қазіргі кезде, салық органдарымен пос-терминалдар орнатылмаған сауда нүктелерінің иелеріне ескертулер жасалып жатыр. Заңды тұлға­лар мен жеке кәсіпкерлер сауда нүктелерін пос-терминалдармен қам­ту­ға міндетті. Бұл заңнама, арнайы салықтық тәртіпті қолданатын кәсіпкерлерге де қатысты. Сондықтан, біздің кәсіпкерлерге айтарымыз, 2016 жылды тоспай, қазірден ойланып, терминалдар орнату керек. Талапты орындамағандарға айыппұл салынады. Пос-терминал қоймаған кәсіпкерге 40 айлық есептік көрсеткіш көлемінде, ал шағын және орта бизнес өкілдеріне – 60, ірі бизнестегі заңды тұлғаларға 80 айлық есептік көрсеткіш көлемінде айыппұл салынады. – Салықтан жалтарып, жалған­дыққа баруға көбіне-көп не себеп? Салықтан қашатындар кімдер? Осы саланың басшысы ретінде жеке пікіріңізді білсек. – Мұның басты себебі, азамат­тар­дың салық туралы мәдениетінің төмендігі деп ойлаймын. Олай дейті­нім, біздің елдегі салықтық жүйенің деңгейі, мөлшері басқа елдермен салыстырғанда әлі төмендеу. Мысалы, айлығымыздан салыққа 10 пайыз ұстап тұрады. Арнайы салық режімі арқылы жұмыс атқаратын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің айналым сомасынан 2-3 пайыз ғана ұсталады. Жалпыға бірдей режімде жұмыс атқаратын заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің таза табысынан 10 пайыз ғана табыс салығы ұсталады. Ал енді кейбір елдерде бұл әлде­қай­да көлемді. Соған қарамастан, олар оны төлеп жатыр. Бізде әлі күнге дейін жұмыскерлеріне жалақыны қолма-қол беретіндер бар. Жұмысшы да соны ала салады. Ал шетелде оны алмайды. Ертең зейнетақымды қалай аламын дегендей, өз құқықтарын қорғайды. Біздікілер үндемейді, ала салады. Ертең не болатынын болжамайды және өзінің құқығын талап етпейді. Бәрі кішкентай нәрседен бас­талады. Өзін өзі қорғай алмаудың салдары жалған кәсіпкерлердің арасында қылмысқа дейін апарады. Мил­лиардтаған сомаларды салық ретін­де мемлекетке төлемеуге тырыса­ды. Оның арғы жағында, әлеуметтік мә­селе бар, елдің зейнетақысы деген та­ғы бар. Мұны ойламайды. Осындай түсі­нік мәдениеттің төмендігін біл­діре­ді. Мен көп елді аралап, көптеген са­лық жүйелерімен таныстым. Оларда, са­лық төлемеу – үлкен қылмыс. Халық­тың сана-сезімінде осылай қалып­тас­қан. Мысалы, бізде кісі өлтір­ген қылмыскерді жұрт қаныпезер, қан­дықол қарақшы деп біледі. Ал Үкі­метті алдап, қаржыны қымқырған, қымбат көлік мінген айлакерді мықты екен дейді. Міне, бізге керегі – осындай ойды санадан жою. Өйткені, бұл – бұрыс көзқарас. Кейбір елдерде салықтан жалтару – кісі өлтіргенмен тең, адам тонағанмен пара-пар қыл­мыс. Шетелдерде қорғаушылар кез келген қылмыс бойынша сот отырыс­тарына қатысып, өз жұмыстарын атқарып, азаматтардың құқығын қорғағанымен, салықтан жалтару фактісі бойынша – қорғаушы болуға келіспейді. Салықтан жалтарудың қандай ауыр қылмыс екенін осыдан-ақ байқауға болады. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен  Динара БІТІКОВА, «Егемен Қазақстан».