Президент: «Тағы бір мәселе – қалаларды абаттандыру. Бұл шаруамен барлық деңгейдегі әкімдер айналысуға тиіс. Өңірлердің даму деңгейі әлеуметтік-экономикалық факторлармен қатар ғимараттардың қасбетімен, олардың санитарлық нормаларға сәйкестігімен, аумақтарды көгалдандырумен, төңіректің жай-күйімен, балалар спорт алаңдарының болуымен және басқа да артықшылықтарымен анықталатыны белгілі. Бізде мұның барлығы бар ма? Менің ойымша жоқ», деп мәселенің мән-жайын нақты айтты.
Қым-қуыт тіршіліктің қамымен жүргенде тұрғын үйдің тазалығына, ойын баласының қауіпсіздігіне алаңдамай жүргенге не жетсін?! Ал жұмыстан шаршап-шалдығып келгенде бөлме жылымаса, жарық жанбаса, су тоқтап, үй маңы қоқыстан көз ашпаса, маза қашып, көңіл жылымайтыны белгілі. Бірақ біздің кейбір өңірлердегі ахуал осындай. Негізі, мұндай жайсыздыққа жергілікті әкімдікке қарасты тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы мекемесі жол бермеуге тиіс емес пе? Тұрғындардың жайлы әрі қауіпсіз ортада өмір сүруіне аталған мекеме қарайласуы керек. Алайда қазір елдегі кейбір аула, тұрғын үйлердегі жайсыздыққа қарап, коммуналдық шарушылық мәселесі ақсап тұрғанын ұғыну қиын емес. Сонда қалай? Бірнеше шаңыраққа ортақ көппәтерлі тұрғын үйлерде, қала берді шағын ғана аулада тәртіп орнату мүмкін емес пе? Әрине, жоқ. Тәртіп орнатуға болады. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы саласында 10 жылға жетағабыл тәжірибесі бар маман ретінде көппәтерлі тұрғын үйлердегі бейберекетсіздікті реттеуге қатысты сауалдарға тұшымды жауап беруге тырысып көрейін.
Күн тәртібіндегі мәселе ел егемендігін алғаннан кейінгі 32 жылда тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жолға қоюға аса алаңдамағанымыздан туындап отыр. Кейінірек шегінсек, 1996-1997 жылдары азаматтарға өз пәтерлерін тегін жекешелендіруге мүмкіндік берілді. Сол тұста реформа қабылданып, үй басқарушыларының орнына пәтер иелері кооперативтері құрылды. Қызмет көрсететін коммуналдық кәсіпорындар жекешелендірді. Осымен бітті. Әдеттегідей, жобаның формасына айрықша мән беріліп, мазмұны назардан тыс қалады. Осы салада жүйелі мемлекеттік саясаттың қалыптаспағанына дәлел ретінде бірнеше факті келтіргенім дұрыс болар. Біріншіден, заңнамада тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының нақты анықтамасы жоқ. Екіншіден, елдегі көппәтерлі тұрғын үйлердің нақты санын ешкім дәлме-дәл білмейді. Сол үйлердің саны қалалық, облыстық, республикалық мемлекеттік органдардың есебімен бірдей қабысса мейлі ғой. Бірақ бір органның ақпараты бойынша елдегі көппәтерлі тұрғын үйлердің саны 55-60 мың болса, екіншісі 120-130 мың дейді. Үшіншісінен, тіпті, 165-185 мың тұрғын үй бар екенін білеміз. Меніңше, осы бағыттағы жұмыстың «жүйелілігін» осыдан-ақ аңғара берсеңіздер болады. Үшіншіден, есте болса кеңес өкіметі тұсында жергілікті атқарушы органдар қаланы абаттандыруға қатысты 60-қа жуық ереже бекіткен. Онда елді мекендерді абаттандырудан бастап, үй жануарларын асырауға, көшені жарықтандыруға, көпір, өткелдер салу және оны пайдалануға қатысты тағысын тағы басқа да ережелер бар еді. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңды қарап отырып, «Облыс, республикалық маңызы бар қала, Астана әкімдігінің құзыретi» туралы тек үш ереже таптым. Оның ішінде қалалар мен елді мекендерді абаттандыру, күтіп-ұстау және қорғау, үй жануарларын ұстауға және серуендетуге қатысты ережелер қамтылған. Болды. Әрине, мұнда жылыту маусымына қатысты ереже де бар. Себебі жылыту маусымына қаласаң да, қаламасаң да қамдану керек. Біздің климатымыз қалай дегенмен осыған мәжбүрлейді. Өкінішке қарай, басшылар жыл сайын жаздан кейін сүреңсіз күз, ізін ала қытымыр қыс келетінін жиі ұмытады. Сөзімізге дәлел айтар болсақ, алысқа ұзамай-ақ Екібастұздағы оқиға ойға оралады.
Меніңше, тұрғын үй қорын басқарудың, коммуналдық желілерді пайдаланудың қалыпты, нарықтық тетіктерін әзірлеу қажет. Барлық шығынды пәтер иесі төлеуі керек. Егер жағдайы келсе өзі, мүмкіндігі болмаса мемлекеттің қолдауымен, әрине. Тарифтер көппәтерлі тұрғын үй мен коммуналдық желілерді күтіп ұстауға және күрделі жөндеудің шығынын жабуға жеткілікті болуға тиіс. Біле білсеңіздер, пәтер иелері кооперативі Германия тәжірибесінен алынды. 1994-1995 жылдың қысында Жезқазған қаласында алғаш рет қанатқақты режімде енгізіле бастады. Әрі бұл өте дұрыс, ұтымды шешім болды. ПИК – кондоминиум объектісінің ортақ мүлкін бірлесіп басқару үшін үй-жайлардың иелері құратын коммерциялық емес ұйым. Осы тұста «бір үй – бір кондоминиум – бір ПИК» қағидасы басшылыққа алынды. Шын мәнісінде, ПИК қаржы-шаруашылық қызметпен айналыспауы керек еді. Бірақ кейін, әдеттегідей, бізде ұғымдар өзгерді. ПИК қазықтай қағылған қағидадан ажырап, қарапайым шаруашылық жүргізуші субъектілерге айналды. Бұл, әрине, дұрыс болмады. ПИК-те, әсіресе, пәтері аз үйлерді басқаратын ПИК-те үйді күтіп ұстауға жиналатын қаржыны айтпағанда, басшы, есепші тіпті бірер жұмысшының жалақысына ақша жетпеді. Ал жоспар бойынша жұмысты мүлде басқа бағытта үйлестіру қажет еді. Біріншіден, үйді пайдалану туралы бірыңғай түсінік бар. Бұл ұғымға үйді басқару, үйді күтіп ұстау кіреді. Үйді күтіп ұстаудың өзі екіге бөлінеді. Әуелі техникалық қызмет көрсету (құбырларды ағымдағы жөндеу, жарықтандыру, шамдарды ауыстыру және басқа да шаруалар) және санитарлық-гигиеналық күтім (үйдің баспалдағынан бастап жиыстыру, дезинфекциялау). Сондай-ақ үйді күрделі жөндеуден өткізу де осы қатардан шықпауы қажет. Күрделі жөндеу қатаң белгіленген мерзімде, мысалы, 25 жылда бір рет жоспарлы түрде іске асуы керек. Тағы кейін шегінсек, сонымен бізде көппәтерлі тұрғын үйді күтіп ұстау үшін әр үйде басқарудың қоғамдық органы – ПИК құрылады.
Мен ПИК туралы айтқанда, кәдімгі кез келген оқу орнындағы жатақханалардың студенттік кеңесін жиі мысалға аламын. Студенттік кеңес ішкі тәртіп ережелерді әзірлеуге және сақтауға жауапты. Болды. Студенттік кеңес сүрілген-бүлінгенді жөндеумен немесе басқа шаруашылық істермен айналысқан жоқ. ПИК-те сол студенттік кеңес сияқты болуы керек еді. ПИК-тер конкурстық негізде үйді басқару үшін кәсіби басқарушы компанияны тарта алады. Әрине, басқарушы компанияның қызметі лицензиялануы керек. Өйткені оның жұмысы азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етумен байланысты. Сол себепті де мұнда өз ісін жетік білетін мамандар жұмыс істеуі қажет. Кез келген адам көппәтерлі тұрғын үй секілді күрделі технологиялық объектіні басқара алмайды. Осы мезетте көлік жүргізушілеріне көлікті басқару үшін кім және қалай рұқсат беретінін еске түсірейік. Мұны жіліктеп жатпай-ақ қоялық. Қысқасы, көлік басқару құқығына ие болу әсте оңай емес. Шынтуайтында, көппәтерлі тұрғын үйдің шаруасы да автомобильден кем емес, күрделі. Сосын ПИК-те үйді басқарушы компания техникалық, санитарлық-гигиеналық күтіп-ұстау және жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін мердігер сервистік компаниялармен шарт жасасады.
Жоғарыда көрсеткен ұсыныстардың барлығын іске асыру үшін бізге «Коммуналдық және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» және «Тұрғын үй қатынастары туралы» екі заң қажет деп ойлаймын. Бұл жаңа заң болуы керек. Ескі заңды тоқсан рет қайта жазудың және ескінің қағидаларын жаңа заңға көшіріп әкелудің қажеті жоқ. Ең бастысы, бұл заңдар пәтер иелерінің мүддесіне қызмет етуі керек. Заң баршаға, соның ішінде тұрғындарға қойылатын талаптарға келгенде де қатаң болуға тиіс деп ойлаймын. Сонда тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығындағы мәселелер бірізділенеді.
Төлеутай РАХЫМБЕКОВ,
экономика ғылымдарының докторы,
құрылыс магистрі
