Әлия тағдыры

Олардың көбінің әке-шешесін кеңес өкіметі қуғындады, бала кездерінде аш­тықты бастан өткеріп, енді ғана же­тіл­генде кеңес-герман соғысының қан­ды қасабына ілікті. Әлия 1943 жылы Мәскеу түбінде мергендер лагерінде оқып жүргенде сіңлісі Сапураға жазған хатында: «Қаншама нәрсені бастан өт­кердік, есіме түсірсем 18 жас емес, жарты ғасыр ғұмыр кешкен сияқтымын» деп жазады.

Соғысқа дейін

1925 жылы Қобда ауданы Бұлақ ауылында туған Әлияның шын есімі – Ілия. Әкесі Нұрмұхамбет 1928 жылдан бастап Қобданың ауқатты байының бірі ретінде қудаланған. Бірнеше рет түрмеге жабылып, одан шыққан соң ауылына келмей бой тасалап жүрген. Анасы Маржан 1933 жылы күзде Ақтөбе қаласының түбін­дегі Қурайлыдағы егістікте қалған бидай келдегін теруге кетіп, күзетші оғынан қаза тапқан. Бұл кезде Нұрмұхамбет пен Маржанның Әлиядан басқа Бағдат есімді 5-6 айлық ұлы болған. Маржан қайтыс болғаннан кейін Бағдатты Алтықарасуда тұратын нағашы жұрты алып кетеді. Алайда сәби көп кешікпей шетінейді. Бағдаттан айырылған соң Нұрмұхамбет жеті жастағы Әлияны Маржанның ағасы Әбубәкірдің тәрбиесіне береді. Осы кезден бастап Әлия Нұрмұхамедқызы емес, Молдағұлова болып жазылады.

Әлияның анасы Маржанның туған жері – Темір ауданының Алтықарасу ауылы. Оның туған ағасы Әбубәкір қазақтың теміржол саласындағы тұңғыш кәсіби маман, тағы бір немере ағасы Бисембай Хабиев соғыста әскери тергеуші болып қызмет атқарған. 1935 жылы Әбубәкір Мәскеудегі Әскери көлік академиясына оқуға түсіп, отбасымен Мәскеуге аттанады. 10 жастағы Ілия мен Әбубәкірдің туған қарындасы Сапура Әубәкір мен Рәштің қолында тәрбиеленеді. Бірер жылдан кейін академия Ленинградқа ­ауыстырылып, бұлар да сонда қоныста­на­ды. 1939 жылы Әлия Ленинград­тағы №46 балалар үйіне ауысып, № 9 мектепте оқитын.

Әбубәкір 1941 жылдың жазғы­тұ­ры­мында Алматыға шақыртылады. Бұл туралы 1941 жылдың мамырында дүниеге келген Сапар Әбубәкірұлының естелігінде бар. Ол перзентханадан анасы мен өзін Әлияның шығарып алғанын айтады. Жазда Әлия жеңгесі Рәшке қолғабыс жасап, ағасының балаларына қарасады. Соғыс басталған күндері Әбубәкір Рәшке Әлия мен балаларды алып, пойызбен елге тез жетуін сұрайды. Әлия жеңгесінің жолға жиналуына көмектеседі. Вокзалға шығарып салып тұрып, өзінің Ленинградта қалатынын айтады. Осы жағдай Әлияның тағдырына да, Әбубәкір отбасына да әсер етті. Елде аласапыран, ал он алты жастағы буыны қатып, бұғанасы бекімеген жасөспірім бір өзі Ленинградта қалып барады. Әбубәкір жездесі Нұрмұхамбеттің аманатына қиянат жасағандай күйде еді...

Майданда әскери тергеуші болып қыз­мет атқарған Бисембай ағасы 1943 жылы Мәскеу түбіндегі Вешняки беке­тінде мергендер мектебінде оқып жатқан Әлияға бірнеше рет келіп, жағ­дайын біліп тұр­ған. Әлия Сапураға жазған бір хатында 1943 жылдың 13 маусымында Бисембай аға­сының лагерьге келгенін, бірақ туыс­тарын қанша іштей сағынып тұрса да, ашылып сөйлесуге бата алмағанын жаз­ған. Ол өздерінің майданға аттануға әзір екендігін айтып, бұлардың орнына оқуға Кеңестер одағының түкпір-түкпірінен келіп жатқандардың арасында бірде-бір қазақ қызының болмағанына қатты қынжылады. Өзінің бұл жерде жалғыз қазақ қызы екендігін айтқан ол елді са­ғын­ғанын да жасырмайды.

1942 жылдың көктемінде жетімдер үйі Ярославль облысының Вятское селосына көшіріліп, 7-сыныпты бітірген Әлия Рыбинск ұшқыштар даярлай­тын техникумға оқуға түсіп, осы жерде Ле­нин­градтағы интернаттан бірге келе жат­қан Настя Медведчук, Зина Попова, Шура Ужегова, Валя Яковлевамен бір­ге майданға сұранады. Ол Вешняки лаге­рінде жарты жыл оқып, 1943 жылдың 23 шіл­десінде 54-атқыштар бригадасы құра­мында Холм қаласының түбінде, Ловать өзенінің бойында алғаш майданға кірді.

Соғыстан кейін

Соғыс бітіп, ел ес жинай бастағанда 2-Балтық майданы 22-армияның 54-дер­бес атқыштар бригадасының коман­дирлері Н.Уральский мен Ф.Моисеев Новосокольники қаласында ерлікпен қаза тапқан Әлия есімін ұлықтауды қолға алды. Ол Әлияның қаруластарымен хабарласып, деректер жинастырып, соғысқан жерінде музей ұйымдастыруды қолға алған. Әлия жеті ай соғысқанда 100-ден астам жауды жер жастандырып, Насва теміржол бекетіндегі қыр­ғын шайқаста жауынгерлерді қатарынан үш рет шабуылға көтерген ерлігін коман­дирлері ұмытпаған еді.

Соғыстан кейін Әлия туралы «Со­циа­листік Қазақстан» басылымының тілшісі, майдангер-жазушы Жекен Жұмақан­ұлы «Әлияның әні» повесін жазды. Ж.Жұмақанұлы 1941 жылдың күзінде майданға Алматыдан шақыр­тылып, Тверь облысы Оленин ауданы аумағында соғысты. Жазушы Калинин майданы­ның «Жауға қарсы аттан», 2-Балтық май­данының «Суворовшы» газетін шығарып, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова, 3-Екпінді Ар­мияның атақты мергені Ыбырайым Сүлейменов жөнінде бірнеше мақала жариялады. Қазақтың үш батыры қатарлас жатқан Невель, Великие Луки, Тверь, Новосокольники, Псков қалалары үшін соғысқаны белгілі. Айта кету керек, Екінші дүниежүзілік соғыста шығып тұрған жүздеген майдан газеті бүгінге дейін жеткен жоқ.

Жекен Жұмақанұлы «Әлияның әні» повесінде мерген қызды: «Ойға сал­мақты жан екені аңғарылатын: көздері ұялы, орнықты, қабағы тұнжыраңқы келген, пісте мұрын, жұқа өңді, қараторы, нәзік. Бұл ажарлы қыз қазақ ұғымында сұлу­лар қатарына жатады», деп сипаттайды. Осы шығармада ойдан шығарыл­ған жайттар бар болғанымен, Әлияның мінезін, мергендік қырын, соғыса білу өнерін жақсы сипаттаған. Мәселен, 1943 жылдың күзінде мәскеулік жазушы Ставский 54-бригаданың жауынгерлері туралы жазуға келгенінде Әлиямен де сұхбаттасады. Соғысқа кіргеніне 4-5 айдың жүзі болған Әлия бұл кезде соғысқа әбден төселген. Жау шебімен екі арадағы неміс барлаушылары жасы­рынған нүктені жойған кезі. «Осы бір жасанды атты атып, қолға түсіргеннен кейін Әлия Молдағұлованың мергендік даңқы бүкіл майданды шарлай жөнелді. Ол туралы майдан, армия, дивизиялық газеттер құлпырта хабар жазды», дейді Жекен Жұмақанұлы. Әлия өзі туралы жазғандарды оқығанымен, «Минут сайын ажалмен алысып, от пен өлім құшағында жүрген жан мақтағанды аса ұнатпай, «Мені мақтай бермеңіздер» деп майдан газетінің ре­дакциясына хат жазбақ та болыпты. Бригада командирі Н.Уральский қос мер­ген Әлия мен Валяны полк шта­бына шақыртып, Ставскиймен жо­лықтырады. Жазушы Әлияның око­бына дейін бірге барып, жауды қалай аң­дитынын көреді. Ставскийдің мәліметтерін сол кездегі майдандағы қазақ газеттері пайдаланғанын жазады Жекен Жұмақанұлы.

Мергеннің жау шебінен 400-500 метр жерде бірнеше жасырын атыс ұясы болады. Мерген өзін алмастыратын қаруласымен кезектесе отырып, қар­сы тараптың қимылын аңдиды. Жау мергенінің де өздерін күндіз-түні аңдып отырғанын бір сәт естен шығармайды. Бұл – шайқас арасындағы тыныштық кезіндегі қимылдар. Шайқас кезіндегі мергеннің міндеті – алдыңғы шепке алдын ала бекініп алып, дұшпанның негізгі атыс ұяларын, пулеметші, мерген, офицерлерін атып, шабуылдап келе жатқан ротаға жол ашу. Шайқаста мергендер барлаушылармен қанаттаса алда жүреді. Мергендер реті келсе қолма-қол ұрысқа кірмейді.

Әлия 1944 жылдың 14 қаңтарын­да Новосокольники қаласының солтүс­тігінде, Насва теміржол бекеті үшін шай­қаста қаза тапты. Сол күні жауын­герлер елең-алаңнан шайқасқа кіріп, түс­ке дейін Насваны жаудан азат етке­німен, солтүстігінде рота жаудың күш­­ті қорғанысына тап болады. Рота жа­уын­герлері қолма-қол ұрысқа кіреді. Осындай кезде траншеядан шыға кел­ген неміс офицері Әлияны атып жібер­ген. Барлау ротасының жауынгерлері ауыр жараланған Әлияны Казачиха деревнясындағы жаралылардың қасына жатқызады. Алайда төбесі шөп-қамыспен жабылған үйге снаряд түсіп өртеніп, үй ішіндегі жаралылардың бәрі қай­тыс болған. Ұрыс аяқталғаннан кейін қаруластары өртенген үйдің ішінен Әлияның денесін алып шығып, жақын жердегі алма бақтың ішіне көмеді. Со­ғыстан кейін қаза тапқан жауынгерлер Новосокольникидегі бауырластар зиратына қайта жерленген кезде, плащ-палаткаға оралған шағын бойлы жауын­гер денесінің алма бағынан қазылып алынғанын новосокольникилік Евдокия есімді қария ақтөбелік Ғалымжан Бай­дербеске айтып берген. 1944 жылдың 4 мау­­сымында Әлия Молдағұловаға Кеңес­тер Одағының Батыры атағы берілді.

ТҮЙІН. Соғыс – жауынгер тағ­дырының төрешісі. Соғысқа кіргеннен соң Әлия елдегі туыстарына жазған хаттарында сағынышқа толы сезімдерін көп жазбайды. Өйткені соғыс адам мінезін өзгертеді. Қазақ топырағында туып, Ресей жерінде мәңгілік қалған Әлия ХХ ғасырдағы қазақтың батыр қыздарының алдыңғы шоғырында тұр. Әлия ерлігімен бірнеше буын тәрбиеленді. Батырдың бейнесі туған жер, Отанға деген сүйіспеншілік, адалдық, қайтпас қайсарлық пен тектіліктің үлгісі болып ғасырдан ғасырға жалғаса берері анық.

Ақтөбе облысы