Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми қызметкері Төрәлі Қыдырдың айтуынша, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының шығармалары алғаш рет өткен ғасырдың басында литографиялық басылымдар ретінде Қазан қаласында жарыққа шыққан. 1907 жылы басылған «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз», «Хал-ахуал», «Сарыарқаның кімдікі екендігі» секілді кітаптары бертін келе патшалық Ресейдің қатаң цензурасына ілігіп, қайта жариялануына тыйым салынды. Сол тыйым кеңестік кезеңде де сақталды. Оның себебі дін атаулыға шүйліккен қоғамда Мәшһүр-Жүсіптің діни сарындағы шығармаларын жарыққа шығару үлкен қылмыспен тең еді. Туындылары арқылы хақ діннің асыл қасиеттерін асқақтата жырлаған ақынның қолжазбалары Орталық ғылыми кітапхана мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында сақталып, оқырман назарынан тыс қалды.
Содан араға сексен жыл салып барып 1990-1992 жылдары М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ғалымдарының тікелей атсалысуымен ақын шығармаларының екі томдық таңдамалы жинағы жарық көрді. Филология ғылымдарының докторы С.Дәуітовтің атсалысуымен «Ғылым» баспасынан жарық көрген осы жинақтан кейін мәшһүртану саласында тың серпіліс пайда болды. 2008 жылы Павлодар облысы әкімдігінің қолдауымен ақынның «Ит-дүние» атты таңдамалы жинағы жарық көрсе, 2003-2010 жылдар аралығында Мәшһүр-Жүсіп мұрасы 20 том болып халық назарына ұсынылды. Ақынның ұрпақтары құрастырып, сол кездегі ПМУ ректоры Е.М.Арын жариялаған бұл көптомдықты оқырман қауым жылы қабылдап, қазақ руханиятының ажырамас бөлігіне айналған мұрасымен толық танысуға қол жеткізді. Және ұрпақтары ұсынған бұл жинақтарына Мәшекеңнің бұрын беймәлім болып келген еңбектері енген. Бұдан бөлек, жекелеген жинақтар мен хрестоматияларда да ақынның шығармалары жарияланып келеді.
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты осы жолы құрастырып шығарған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының бес томдық таңдамалы жинағында бұған дейін жарияланған басылымдар басшылыққа алынған. Әсіресе кезінде ұрпақтары жариялаған жиырма томдықтың септігі көп тиген.
«Кез келген басылымның өзіндік ерекшелігі болатыны секілді, біз бұл бес томдықты құрастыру барысында алдыңғы жинақтардың жетістігін пайдаланып, кемшілігін қайталамауға тырыстық. ОҒК мен ӘӨИ қолжазба қорында сақталған қолжазбалар нәтижесінде алдыңғы кітаптарда кеткен кемшіліктерді барынша жоюға тырыстық. Әсіресе қасиетті мәтіндерді (Құран аяттары мен Пайғамбар хадистерін) беруде орын алған қателіктерді жойып, мәтіндегі араб, парсы сөздерінің мағынасын ашу жағын көздедік. Діни терминдер, қайраткерлер есімі, жер-су аттары нақты түсіндірілді. Ондағы мақсат – баба мұрасын кейінгі ұрпаққа саф қалпында жеткізу. Кодикологиялық зерттеулер нәтижесінде мәтіндегі біраз сөз қайта қалпына келтіріліп, аяттар мен хадистердің транслитерациясы мен транскрипциясы түзілді. Мәселен, ол кісі келтірген үзінділер қай аят немесе сүреден алынғаны және олардың аудармасы толық жасалды. Үзінді алған аят, сүрелердің аудармасы қоса берілді», дейді шығыстанушы-ғалым, парсы тілінің маманы Төрәлі Қыдыр.
Бұрын ұрпақтары ұсынған жиырма томдыққа Мәшекеңе тиесілі емес, басқа да жазба ақын мұралары еніп кеткен екен. Мына таңдамалы томдықтарда олардың бәрі екшеліп, ақынның тек өз шығармалары ғана қалдырылған.
Бес томдықтың бірінші томына ақынның діни өлеңдері енгізілген. Қанағат туралы жұмбақ өлең, ишарат, аңыз өлеңдер немесе руаяттар, «Пайғамбардың соңғы тілегі», «Мәшһүрдің өзін таныстыруы», «Бес парыз», «Жеті жетім», «Иман шарттары» сынды басқа да өлеңдер топтастырылған.
Екінші томында «Сарыарқаның кімдікі екендігі», «Аңқау адам туралы», «Кедейліктің арқаны», «Жігіт назы», «Наурыз тілегі», «Анама хат» секілді тағы басқа поэзиялық шығармалар.
Үшінші том діни өлеңдер мен діни дастандардан тұрады. «Ібіліс-шайтан хикаясы», «Ақыреттің егіні», «Опасыз әйел», «Ораза туралы» сынды туындылар бар арасында.
Төртінші томына жетпіс баптан тұратын ғибратты өлеңдер кіріккен. Мұнда әлем жаратылысынан бастап, жер-көктің, ғаршы-күрсінің баяны, тағы басқа құбылыстардың баяны жырланған. Ақын осы жетпіс бапта дәстүрлі дін дүниетанымын толық ашып берген.
Мысал өлеңдері мен айтыстары бесінші томға топтасқан. «Жантемір қажы», «Шонтыбай қажы», «Гүлшат-Шеризат» сынды дастандары мен Мәшһүр Жүсіп пен Ғалым Күзембайұлының айтысы, Мәшһүр Жүсіптің Шабдар атпен айтысқаны, «Күйеу Мағзұм мен аруақтар», тағы басқа айтыстардан құралған.
Құрастырушы Төрәлі Қыдыр келешекте Мәшекең шығармаларының академиялық толық жинағын шығаруға ден қою керегін айтады. Себебі академиялық басылымда осыған дейін жарық көрген еңбектері сұрыпталып, текстологиялық талдау жасалады. Осы жолы шыққан бес томда да мәтіндердің барлығымен жұмыс істеліп, түсініктері берілгенімен, шығармаларының толық жинағы емес. Дегенмен мұнда түгелге дерлік болмаса да, түгелге жуығы екшеліп, текстологиялық талдау жұмыстары жүрген. Сөйтсе де мәшһүртану ғылымы мұнымен шектеліп қалмауға тиіс. Шығармаларының академиялық толық жинағы дайындалуы керектігін алға тартты құрастырушылар.
Баспа шығынын көтеріп, демеушілік еткен – «Сенімен Болашақ» республикалық ата-аналар қоғамдық бірлестігінің құрылтайшысы Нұркен Асанов. Сөз соңында бес томдықты құрастырып, баспаға дайындаған Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми мамандары Төрәлі Қыдыр, Алмас Оралбек, Жанат Салтақова, Насихат Мүрсәлімова, Камшат Мұстафаевалардың еңбегін атап өткен жөн.
