Бұл нысан 1820 жылы Ресей императорлық «Сибирский вестник» журналында жарияланған орыс кен инженері Иван Шангиннің күнделігі арқылы таныс. Осындағы күнделікте, «Есіл-Нұра бойында Бозоқ атты көлдің жағасында көне қоныстың орны бар» делінген.
Қалашыққа алғаш рет 1999 жылы зерттеу жүргізген танымал археолог Кемел Ақышев: «Бұл қоныс VII-IX ғасырлардан XVI-XVII ғасырларға дейінгі аралықта, ежелгі түркілердің киелі орны, одан кейін керуен саудасын бақылайтын қыпшақтар қонысы болды» деген пайым жасаса, ескерткішке жүргізілген археологиялық зерттеулер қала құрылысының тарихи хронологиясын анықтады. Ондағы қорытынды бойынша: «VI ғасырда ежелгі түркілер қуатты әскери мемлекет құрып, Өтукен даласынан батысқа қарай Дунайға көшкен кезде (VII ғасыр) бұл орынға қалашық тұрғызған» деген болжам айтылуда. Яғни бұл қалашық керуен жолдары түйісінде маңызды рөл атқарып, егіншілік, балық аулау және керуен саудасын басқарумен айналысатын маңызды орын ретінде өмір сүрген. Бұған қазба кезінде табылған: стационарлық, өндірістік және ирригациялық құрылыстар қалдығы, тұрмыстық заттар, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, монеталар және т.б. артефактілер дәлел.
Аталған нысанға Есіл стационарлық археологиялық экспедиция жетекшісі Марал Хабдулина басқарып жүргізген археологиялық зерттеулер қорытындысы бойынша, Бұзықты көлінің шығыс жағалауында қоныс тепкен қалашықтың негізі құрылымы – 65 х 55 метр аумақты қамтыған, жалпы, көрінісі үш жапырақты гүл тәріздес үш бөліктен (алаң-квартал) тұрады. Бекініс тереңдігі – 2-3, ені 3-5 метр болатын ормен қоршалып, сыртқы жағынан шикі кірпішпен қамал-қабырға тұрғызылған. Бұл қамал-қабырға табанының қалыңдығы шамамен – 8, үстіңгі жағының ені – 5, биіктігі 2-3 метр болғаны жайлы археологиялық өлшем нәтижесінде анықталып отыр.
Сондай-ақ қалашықтың негізгі элементі – солтүстік алаңы. Оның ішкі платформасы ормен қоршалған. Көлемі 35 x 35 шаршы метр. Алаң барлық жағынан тығыз жабылып, ежелгі қонысқа апаратын жалғыз өткел оңтүстік жағында орналасқан. Қалашықтың композициялық жағдайы мен дизайн ерекшеліктеріне назар аударған адам – солтүстік алаң күллі бекіністің өзегі екенін аңғарады. Бұл бөлікке қазба жұмысы жасалып, төменгі қабатынан ерте ортағасырлық ғибадатхананың қалдықтары және адамның қаңқасы табылды. Қалашықтың келесі бөлігі оңтүстік алаң болса, оның ені – 3, тереңдігі 0,8-1 метр ормен қоршалған және платформасында қос қақпаның сорабы сақталған, үшінші бөлік шығыс алаңы ішкі пайдалануға арналған.
Сонымен қатар мұнда аумағы 1000 х 300 метрді құрайтын суару жүйесімен жабдықталған диханшылық кәсіп аймағы анықталып отыр. Суару құрылымы негізгі арнадан, бірінші, екінші таратқыштардан және валиктер жүйесінен тұрған. Негізгі арна Бұзықты көлінен шығысқа қарай 580 метр созылып жатыр. Оның ені – 1, тереңдігі 0,3 метр. Бұндай суару жүйесі Есіл алқабының табиғи мүмкіндігін тиімді пайдаланып, көлдерді табиғи су қоймасы ретінде игеруімен құнды. Қоймалар көктемгі тасқын кезінде суға толады. Жазда қажет болған жағдайда суды арналар арқылы егіндікке ағызып отырған.
Зерттеушілердің пайымдауы бойынша, X ғасырда бұл жерге қыпшақ тайпалары өз қағандары үшін резиденция тұрғызған дейді. Өйткені бұл мекен геостратегиялық тұрғыдан Сарыарқаның кіндігі солтүстік Сібір бассейні: Есіл, Сілеті, Шідерті, Нұра, Сарысу өзендері тармағында орналасқан. Яғни Бозоқ қалашығы – еуразиялық кеңістікті игеру жолындағы қыпшақтардың алғашқы ордасы.
Ескерткіштің келесі кезеңі XIII-XIV ғасырларға жатады. Бұл – Алтын Орда дәуірі. Бұл кезеңге хронологиялық тұрғыдан қазба барысында анықталған тұрғын үйлер мен кірпіш күйдіретін пештер жатқызылып отыр. Сонымен қатар қорымдағы сәулет нысандарының әртүрлілігі (күйдірілген кірпіштен жасалған тікбұрышты кесенелер) исламның далалық аймақтарда таралуының алғашқы кезеңін айғақтайды. Оның сыртында, ескерткіштің солтүстік шетінде орналасқан көпкамералы тұрғын үйлер XIII ғасырдың соңы мен XIV ғасырдың ортасына тән. Тұрғын үйлерді бұлай жоспарлау аналогі еліміздің оңтүстігі мен Орта Азия сәулет өнерінде кездеседі. Әр бөлмеде биіктігі – 20-40 см, ені 0,8-1,0 м болатын U тәрізді сазды суфалар мен мұржасы бар кірпіштен жасалған қабырғаға бекітілген ошақ орналасқан. Қабырғаларға тауашалар салынған. Тұрғын үйлер бөлмесінде керамика сынықтары, темірден жасалған заттар, тас диірмендер, балық сүйектерінен жасалған моншақтар табылып отыр.
«Ең бастысы, Бозоқ қалашығы – Қазақстанның далалық аймағының алғашқы ортағасырлық, соның ішінде шығыс Дешті-Қыпшақтың дала аймақтарын исламдастырудың ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беріп отыр», дейді музей-қорықтың ғылыми хатшысы Айнагүл Ғаниева ханым.
Қазіргі таңда елорда іргесіндегі ежелгі қоныс, ескі жұртқа далалықтардың Еуразия кеңістігінде қалдырған ізі деген тарихи баға беріліп, бұл идеяны орнықтыру мақсатында, аталған мекеме қалашық аумағына Ұлы Дала мәдениетінің жиынтығы іспеттес «Аспанасты музей» ашу ісімен айналысып жатыр.
Тарқатып айтар болсақ, ««Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы негізінде 2004 жылы Бозоқ қалашығында шетелдік сарапшылардың қатысуымен халықаралық ғылыми форум өтті. Форумның қорытындысы бойынша қарары қабылданды, қалашықтың ғылыми және мәдени маңызы туралы сараптамалық пікірге қол қойылды. Сөйтіп, алғаш рет ескерткіш материалдары Еуразияның ғылыми археологиялық кеңістігіне енді. Сөйтіп, «Бозоқ» археологиялық ескерткіші негізінде Ұлттық табиғи-тарихи саябағын, нақтырақ айтқанда, аспанасты музейін құру жоспарланған болатын. Басты мақсат – ата-бабаларымыздың жетістіктерін бейнелейтін музей-қорықтың сәулет көрінісін тұжырымдап, ойын-сауық, демалыс, спорт, денсаулық функциялары маңызды болатын сапалы жаңа форматты жанды музейін құру. Яғни көне қалашыққа жүргізілген археологиялық қазбалар негізінде «Ашық аспан астында ұлттық саябақ» жобасын іске асырып, сол арқылы еліміздегі ежелгі және ортағасырлық стационарлық ескерткіштерді қалпына келтіру, нақтырақ айтқанда, ежелгі дәуір кезеңдерін бейнелейтін аспанасты музей құру. Мұндай музейлер әлемдік тәжірибеде бар. Қазіргі таңда елімізде 240-тан аса музей болса, олардың 12-сі қорық-музей есебінде. Бұл барлық музейдің 5 пайызын құрайды. Республика бойынша қазірге дейін бірде-бір республикалық мәртебесі бар археологиялық және этнографиялық бейінді музей жоқ. Осы сұранысты қанағаттандыруға Бозоқ ескерткіш кешені сұранып тұр», дейді «Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының басшысы Сәуле Бөкейханқызы.
Келесі кезекте, болашақта құрылуға тиіс аспанасты музейінің стационарлық құрамы, яғни бөлшек нысандары қандай болады дегенге тоқталсақ: қазіргі жоспар бойынша, аспанасты музей аумағында Археологиялық парк, музей-ғимараты, отбасылық демалыс орталықтары, балаларға арналған жасөспірімдер лагері, амфитеатр, биопарк, левадалар, саябақ аймақтары, шығыс базарлары, қолөнер шеберханалары, тақырыптық дәмханалар, шайхана, алма бақтары болады.
Соның ішінде Археологиялық саябақ – Еуразияның ежелгі және ортағасырлық тарихында отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулеріне негізделген нәтижелер бойынша жасалмақ. Сонымен қатар бұл жерде энеолит кезеңіне тән Ботай қонысының тұрғын үйлері де тұрғызылады. Бұл – тас дәуірінен металл өңдеуге дейінгі технологиялық серпіліс кезеңі мен жылқы өсіру мәдениеті дәуірін әйгілемек. Айналып келгенде, нысанның барлығы аса үлкен 412 га аумақты алып жатқан Археологиялық саябақты құрайды.
Бұл саябақ алдағы уақытта ғылыми және шығармашылық жобаларды іске асырудың платформасына айналуға тиіс. Одан кейін сақ кезеңіне тән еліміздегі археологиялық ескерткіштер: Қызылорда облысы жеріндегі Бәбіш мола нысаны қалпына келтіріледі. Одан соң қала инфрақұрылымының металлургиялық көрсеткіштері, Атасу-1, Мыржық, Семиозерное, Талдысай-1 т.б. шеберханалар эксперименттік археология әдісі бойынша қайта жаңғыртылмақ.
Ғұндар қонысының еуразиялық үлгісі ретінде: қорғаныс, стационарлық және жылжымалы үйлер, ғибадатханалар т.б. нысандар салынса, ежелгі түркі мәдениетінің жазбаша және археологиялық дереккөздерін қалпына келтіру жоспарланып отыр. Соның ішінде қаған сарай кешені, тұрғын үйлер, қолөнершілер орамы, монша, петроглифтер тізбегін орналастыру көзделіп отыр. Қазақ хандығы дәуіріндегі орталықтар – Сауран, Сығанақ, Сарайшық және Түркістан қалаларын зерттеу барысында ашылған нысандар қатарынан Сапар орталығы осында салынады.
Бұйыртса, алдағы жылдары инновациялық жоба ретінде іске қосылатын Бозоқ қалашығы еліміздің туристік картасында тартымды мәдени инфрақұрылым ретінде танымал болады. Нәтижесінде, Бозоқ мәдениеті – елорданың туристік брендіне айналады.
