Ауыл шаруашылығы министрлігінің жоспары бойынша жыл сайын алқапты кем дегенде 6,5 мың гектарға ұлғайту арқылы қант тапшылығынан біртіндеп құтылуға болады. Жылына осынша гектар қосқанда 2026 жылы қызылша тұқымы егілетін аумақ 38 мың гектарға ұлғаяды екен. Бірақ бұл ретте көлденеңдеп тағы бір түйткіл шыға береді, ол – қант қызылшасын суармалы егістікте өсіру қажеттілігі. Құрғақ климатты Қазақстанда бұл едәуір қиындық тудырады. Алқаптың кеңеюіне су тапшылығы, суару желілерінің тозып кеткендігі және күрделі инфрақұрылымдық түйткілдер кедергі келтіріп тұр.
Кешенді жоспарда алдағы үш жылда елімізде ылғал үнемдейтін технологияларға арналған алаңдар кеңейтілетіні көрсетілген. Фермерлерді суармалы сумен қамтамасыз ету үшін билік жерасты суларының кен орындарын алдын ала барлау және суару желілерін қайта құру арқылы шығындармен жұмыс істемек.
Фермерлердің айтуынша, алқапты 38 мың гектарға жеткізіп, Қазақстанды қантпен қамтимыз деуге келмейді. Ол үшін алқап кемі 120-150 мың гектарға жетіп жығылуы керек екен. Қазақстан іскерлік кеңесінің басқарма төрағасы Қанат Әбілмағжановтың сөзінше, оңтүстікте ондай ауқымды аумаққа тек қызылша егіп тастау мүмкін емес. Өйткені онда өтімділігі жоғары жеміс-жидек және бақша дақылдары көбірек егіледі.
«Алайда қызылшаны орталық, шығыс және солтүстік өңірлерде де өсіруге болады. Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында тіпті тәжірибелі егістер де жүргізілді» дейді. Алайда қант қызылшасын солтүстікте егудің де әлегі аз емес. Егер егетін болса, онда дереу қант кластерін құрып, егіншілік пен өңдеуді біріктіру керек, дейді мамандар. Өйткені қызылшаны тиеу және түсіру кезінде ысырапқа көп жол беріледі екен. Ал ондай жағдайда тасымалдау қажет емес. Тасымалдың өзі – қып-қызыл шығын.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің мамандары қант қызылшасын «Ертіс-Қарағанды» каналына таяу территорияда өсіруге болатынын айтады. Қысқасы, қант өсіруге су көбірек керек екені түсінікті. Жамбыл облысы қант қызылшасын өсірушілер бірлестігінің төрағасы Саха Манатов 2021 жылы су тапшылығы салдарынан 220 гектар қызылша өнімін жоғалтқанын мәлімдеді. Сөйтіп, егіс алқабы екі есеге бір-ақ қысқарған.
Energyprom мәліметінше, қант қызылшасы алқаптарының жалпы қысқаруы өткен жылы 30%-ды, ал бір жыл бұрын 4,5%-ды құрады. Бұл өз кезегінде түбірлік дақылдың жалпы өнімінен көрінді – көрсеткіш төрт жыл қатарынан теріс төмендеді. 2022 жылы қызылша түсімі 305,7 мың тоннаны құрады, бұл өткен маусыммен салыстырғанда 8%-ға аз. Ал егер ең жоғарғы нәтиже көрсеткен төрт жыл бұрынғы көрсеткішпен (504,5 мың тонна) салыстырар болсақ, айырмашылық 40 пайыз болады.
«305,7 мың тонна қызылша жиналған кезде қант өндірісі 281,8 мың тоннаға жетті. Қызылша – дайын өнім аз алынатын дақыл. Бір тонна тамыр дақылынан 100-150 кило ғана қант өндірілді. Сонда 305,7 мың тонна шикізаттан 34 мың тоннадан сәл асатын қант әзірленеді. Еліміздегі тәтті қанттың негізгі бөлігі импорттық шикізаттан өндіріледі. Сондықтан қант өндірісі бойынша цифрлар ауыл шаруашылығы статистикасымен сәйкес келе бермейді. Қант қызылшасы бойынша көрсеткіш құлдыраған кезде соңғы екі жылда қайта өңдеу саласында өсім байқалды.
2022 жылы төрт отандық қант зауытында 281,8 мың тонна қант шығарылды. Бұл – алдыңғы жылдан төрт есе көп. 2021 жылы Ұлттық статистика бюросы 60,9 пайыз динамика туралы мәлімет берді. Өндіріс отандық қызылша есебінен өсіп отырмағаны белгілі. Биыл бірінші тоқсанда 67,7 мың тонна түйіршектелген қант шығарылды. 2022 жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда 76,2 пайызға жоғары», деп мәлімдейді Energyprom.
Ең қызығы, импорттық шикізаттың көмегімен де отандық өндіріс ішкі қажеттілікті тек 50 пайызға жабады. Тәтті өнімнің басты жеткізушісі – Ресей. Былтыр дәл осы Ресей билігінің қант экспортын уақытша шектеу туралы бұйрығы елімізде дүрбелең (қант тапшылығы, қант бағасының күрт өсуі) тудыруға жеткілікті болған еді.
Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеевтің айтуынша, отандық шикізаттан қант өндіру 200 мың тоннаға дейін ұлғайтылады. Сондай-ақ ақ қант импортының үлесі 58 пайыздан 17 пайызға төмендейді.
«Оның бәрі жол картамызда көрсетілген. Фермерлерді қолдау бойынша субсидия мөлшері ұлғайтылды. Зауыттар – 15 мың теңге, мемлекет – 25 мың теңге субсидия төлейді», дейді ведомство басшысы.
Жалпы, 90 жылдардан бері қант қызылшасы алқабы 85 мың гектардан 11,6 мың гектарға дейін азайып кеткен. Тізбелей берсек, оған себеп болған фактор көп – ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің шағын болуы, импорттық тұқым құнының жоғарылығы, фермерлердің техникалық жарақтандырылуының төмен деңгейі және сумен қамтамасыз ету жөніндегі проблемалар. Ауыл шаруашылығы вице-министрі Әбілхайыр Тамабектің айтуынша, республика бойынша қантты тұтыну жылына 532 мың тоннаны, оның ішінде отандық шикізат, яғни қант қызылшасы есебінен қамтамасыз ету деңгейі 7%-ды, отандық зауыттардың құрақ қантын өңдеу есебінен 35%-ды, қант импорты есебінен 58%-ды құрайды.
Ендігі үміт – 2026 жылға дейін іске асуы тиіс кешенді жоспарда. Жоспар 4 негізгі бөлімнен және 33 іс-шарадан тұрады. Онда қант қызылшасының егіс алаңдарын кеңейту арқылы шикізат базасын ұлғайту, жаңа суармалы жерлерді іске қосу, суарудың су үнемдеу технологияларын енгізу, тұқым шаруашылығын дамыту, қант қызылшасын қайта өңдеу бойынша зауыттардың қуаттылығын техникалық және технологиялық қайта жарақтандыру, сондай-ақ жаңа инновациялық зауыт салу қарастырылған.
«Ауыл шаруашылығы министрлігінің көздегені – кластерлік тәсіл. Қант қызылшасын өсіретін фермерлер зауыт төңірегіне топтасады. Қант зауыты оларға ауыл шаруашылығы техникалары, тұқымдар бойынша көмектеседі. Кешенді жоспарда суару мәселесі шешімін табады деп көрсетілген. Өйткені бізде тек жер жетіспеушілігі емес, суарылған жер жағдайы да – үлкен проблема. Ал қызылша бір маусымда бес мәрте суаруды қажет етеді», дейді Қант, тамақ және қайта өңдеу өнеркәсібі қауымдастығының президенті Айжан Наурызғалиева.
Премьер-министрдің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғариннің айтуынша, елде қант тапшылығы бойынша қауіп жоқ, бірақ қант бағасының қымбаттауына қатысты тәуекел бар.
«Біз қанттың көтерме бағасына минималды деңгей енгізгіміз келген. Бірақ қант қымбаттап жатқандықтан тоқтаттық. Біздің қанттың өндірісі Ресейдікінен қымбат, өйткені ол қамыстан жасалған. Қалай болғанда да отандық зауыттарды қолдау шаралары, субсидиялау нұсқасы қарастырылып жатыр», деді министр.
Қазір елімізде төрт қант зауыты жұмыс істейді, олар – Меркі, Тараз, Ақсу, Көксу зауыттары. Солардың ішінде ең шағыны – Көксу қант зауыты. Олар тәулігіне 2 000 тонна қызылша, 300 тонна шикізатты өңдей алады. Өзге зауыттардың қуаттылығы бұл көлемнен екі есе жоғары.
