Жиһаз өндірісінің жай-күйі

Қазірде қалың бұқараның таным-түсінігі, талап-талғамы қатты өзгер­ген, өскен. Бұрынырақта шетелдік өнімдерге – Арабия, Алмания, Италия, Польша немесе Ресей, Беларусьтің жиһазына ден қойып келсе, бүгінде өзімізде, арнайы тапсырыспен, көңіл қалауларына орай жасатқанды қолай көреді. Тапсырыспен жиһаз жасатуға сұраныс көбейгені сон­шалық, бұл іспен шұғылданатын кә­сіп­керлер саны да жыл санап артып келе­ді. Дегенмен жиһаз нарығының шеші­мін күткен, күрмеулі мәселелері де жетер­лік. Ең бастысы, қолданылатын шикі­заттың барлығы дерлік шетел­дер­ден әкелінеді. Қарапайым ғана мы­сал, шкаф есігінің тұтқасы, құлып, шұры­пына дейін сырттан тасымалданады. Со­ның салдарынан жергілікті орында тап­сы­рыспен жиһаз жасату едәуір қым­бат­қа түседі. Соған қарамастан сұра­ныс бар, көп. Осы орайда елімізде жи­һаз өн­ді­рісі­нің даму барысы қалай? Мемле­кет­­тік қолдау қандай деңгейде? Жергі­лік­ті жиһаз өнімдері неге қымбат? Осы секіл­ді күлбілтелі сауалдарға ста­тис­­тика­лық дерек-дәйектерге, жауап­ты орын­дар­дың, лауазымды тұлғалар­дың, білікті ма­ман­дар­дың ой-пікірлеріне жүгі­не, сүйе­не оты­рып жауап іздеп көр­ген едік. Алды­мен нақтылы деректерге назар аударалық.

Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәліметінше, биылдың өзінде елімізде жиһаз өндірісі бойынша төрт ірі жоба іске қосылды. Жалпы, 2025 жылға дейін жиһаз және ағаш өңдеу өнеркәсібінде тағы 12 жобаны іске асыру жоспарланған.

Жиһаз өнімдерін өндіру көлемі өткен жылы 72 млрд теңгені құрады, бұл алдыңғы жылғы көрсеткіштен 12%-ға жоғары (64,3 млрд теңге). Өндіріс негізінен металл қаңқасы бар арнайы отыруға арналған жиһаз тауарларына – 72%-ға, 2 млн данаға дейін, жатын бөлмеге арналған ағаш жиһаздарына (кереуеттер мен шкафтардан басқа) – 22,5%-ға, 40 мың данаға дейін өскен.

Кейінгі жылдары жиһаз саласының жұ­мыс істеп тұрған шаруашылық жүргізу­ші субъектілері санының артқаны бай­қа­лады. Мәселен, 2022 жылы 2020 жы­л­мен салыстырғанда сала кәсіпорын­дары­ның саны – 34%-ға, 1 402 бірлікке дейін өсті, оның 1 393-і жекеменшік негізінде жұ­мыс істейтін шағын кәсіпорындар (99,3%).

Жиһаз өндірушілердің ауқым­ды бөлігі, жиһаз кәсіп­орын­дары үшін құрал-саймандар, станоктар, фурнитуралар және басқа да шығын, материалдарын ұсынатын сауда компаниялары Алматы қаласында шоғырланған. Жиһаз өнімдерінің алдыңғы қатарлы өндірушілері – «Zeta «ҚКП», «Zeta Инжиниринг», «P. T. Z» ЖШС (офистік жиһаз, отыруға ар­налған жиһаз), «Ariba» ЖШС (жұмсақ жиһаз), «Bella mebel» ЖШС (ағаш жиһаз), «Solo-интерьер» ЖШС (ағаш жиһаз, кеңсе жиһазы), «Джамила» ЖШС (кеңсе жиһазы) және басқалар.

Елімізде жиһаз өнімдерін өндіруді одан әрі арттыру үшін мол резерв бар. Өнімдерді тұтынудың ішкі нарығы 2022 жылдың қорытындысы бойынша 531,1 млн доллар (244,7 млрд теңге) болды. Отандық өндірістің үлесіне 27,5% тиесілі.

2022 жылы жиһаз өнер­кәсі­бі­нің негізгі капиталына са­лын­ған инвестициялар көле­мі 2021 жылдың сәйкес кезе­ңі­мен салыстырғанда 2,6 есеге ұлғайып, 4,5 млрд теңге болды. Кәсіп­керлердің жеке салымы – 3,8 млрд теңгені (83,6%), банктердің кредиттері 0,7 млрд теңгені (15,2%) құрады.

Бір қуанарлығы, отандық жиһаз өнеркәсібінің өнімдері көрші елдерде де үлкен сұранысқа ие. Жыл басынан бері жиһаз өнімдері экспортының негізгі көлемі Қырғызстан, Өзбекстан, Гер­манияға жөнелтілген. Өтімді тауар­лар­дың қатарында пластмасса мен металдан жасалған және жатын бөлмеге арналған ағаш­тан дайындалған жиһаз сынды өнімдеріміз бар.

Жиһаз өнеркәсібі өнімдерінің экспорты 2022 жылы 10,5 млн долларды құрады, бұл 2021 жылдың сәйкес кезеңінен 30%-ға жоғары. 2022 жылы жиһаз өнімдері экспортының негізгі көлемі Ресейге жіберілді (экспорттың жалпы көлемінің  – 33,1%-ы немесе 3 471,2 мың доллар). Қырғызстанға (25,8% немесе 2 704,1 мың доллар), Өзбекстанға (19,7% немесе 2 067,2 мың доллар) және басқалары.

Ағымдағы кезеңде экспорт­тың ақшалай тұрғыда барынша ұлғаюы мынадай тауарларда байқалады: қандай да бір металл жиһазы – 2,7 есе; мекемелерде пайдаланылатын металл типті жиһаз – 4 есе; отыруға арналған жиһаз – 4 есе; ағаш қаңқалы отыруға арналған жиһаз – 38%-ға; металл қаңқалы, қапталған, оты­руға арналған жиһаз 60%-ға қымбаттаған.

Жиһаз өнеркәсібі өнімінің импорт көлемі 2022 жылы 385,3 млн долларды құрады, бұл 2021 жылдың сәйкес кезеңінен 0,9%-ға жоғары. Им­порт­талатын жиһаз өнімдерінің негізгі бөлігі Ресейден (158,2 млн доллар немесе импорттың жалпы көлемінің 41,1%-ы), Беларусьтен (62,2 млн доллар немесе 16,1%), Қытайдан (52,2 млн доллар немесе 13,5%), Түр­киядан (43,5 млн доллар немесе 11,3%) келді.

Импорттың ақшалай тұрғыда барынша ұлғаюы мынадай тауарларда байқалады: ағаш қаңқалы, қапталған, отыруға арналған жиһаз – 16%-ға; берік металл жиһаз – 19%-ға; металл қаңқалы отыруға арналған жиһаз – 19%-ға; мекемелерде пайдаланылатын ағаш типті жиһаз – 28%-ға; мекемелерде пайдаланылатын металл типті жиһаз 50%-ға артқан.

Жиһаз өнеркәсібі кәсіп­орын­дарын мемлекеттік деңгей­де қолдау да кең көлемде жүзеге асы­рылып келеді. Мәселен, «Биз­нестің жол картасы – 2025» Мем­ле­кеттік бағдарламасын іске асы­ру шеңберінде сыйақы мөл­шер­лемесін субсидиялау, кредит бойынша кепілдендіру, жиһаз кәсіпорындарына жеңілдікпен кредит беру ұсынылады. Соны­мен қатар «2021-2025 жыл­дарға арналған кәсіпкерлікті дамы­ту жө­ніндегі ұлттық жоба» шеңбе­рін­де жаңа бизнес-идеяларды іске асыру үшін мемлекеттік гранттар бөлінді. «QazIndustry» қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ жиһаз саласы кәсіпорындарының құзы­ретін арттыруға бағытталған шығындарды өтеді. Сондай-ақ жиһаз саласының кәсіпорындары мемле­кетті қолдаудың қаржы­лық емес шараларын да пайда­лан­­ғанын атап өткен жөн. Бұл – олардың өндірісін же­тіл­діруге, шығарылатын өнім ас­сортиментінің алуан түр­лі­лігіне, сарапшыларды тарту ар­қы­лы жетілдірілген өндірістік тә­жіри­белерді енгізуге, тауарлар өндірісінде инновациялық қызметті дамытуға ықпал етеді.

«2029 жылға дейін тұрғын үйді іске қо­судың жоспарланған көлемін (111 млн шаршы метр) қамтамасыз ету тұрғысында жиһаз өнімдеріне сұраныстың айтарлықтай өсетіні болжанады, бұл өндірістің даму қарқынына оң әсер етуге тиіс. Әлемдік тә­жіри­бені талдау көрсеткендей, құрылыс компания­ла­рымен серіктестік келісімдер жасау жиһаз өнімдерін өндірудің өсуіне түрткі болуы мүмкін. 2023 жылдың шілдесінен бар­лық мемлекеттік орган мен квазимемлекеттік сектор субъек­тілері үшін офистік жиһаз сатып алуға мораторий мерзімі аяқталады. Ол өз кезегінде жиһаз өнімдерінің отандық өндірісінің қарқын алуына қосымша ықпал ететін болады», деді Индустрия және инфра­құ­рылымдық даму министрлігі құрылыс индустрия­сы және ағаш өңдеу өнеркәсібі бас­қармасының басшысы Мұхамед Андаков.

Қазірде өз өнімдерін ұсы­натын жиһаз салондарынан көз тұнады. Сондай-ақ ірі қалаларда тұрмақ, алыс аудандарда, шағын кенттерде де жиһаз жасаумен айналысатын жеке кәсіпкерлер көптеп саналады. Міне, осындай қызу бәсекелестік, бірыңғай даму жағдайында сала өнімдеріне бағаның қатты қым­бат­тап кеткені алаңдатады. Мұның себеп-салдарын біз жиһаз өндірісін дамытуға елеулі үлес қосып жүр­­ген жекелеген ма­мандардан, кәсіпкерлерден сұрап білген едік.

Елордадағы белгілі жиһаз салонда­ры­ның бірі «Аlсato» сауда желілерінің менеджері Алтынай Бейсенова жиһаз өндірушілер заман талабына сай, жан-жақты ізденістің нәтижесінде толайым табыстарға жетіп отырғанын тілге тиек етті.

– Қазір жетімді қаржың болса, жер­гілікті жиһаз өндірушілер кез келген жиһаз түрін жоғары сапамен, уақ­тылы жасап бере алады. Бұдан бір­шама бұрын сала өнімдеріне талап-тілек басқа еді, соған сай үлгілері қарапайым, бағасы қолжетімді болып келетін. Бүгіндері тұтынушылардың талғамы, талабы анағұрлым өскен. Ал бұл халықтың табысына тікелей байланысты. Табысы болмаса, сұраныс та болмас еді ғой, дейді кәсіпкер.

– Кейінгі кездері тұрғындар үй-тұрмысқа қажетті жиһаздарды негізінен тапсырыспен жасатады. Өйткені жергілікті кәсіпкерлер заман ағымына сай өнімдерді әлемдік стандарттар үлгісінде жасап, дайындауды шебер меңгеріп алды. Дәстүрлі «Барокко», «Хай-тек», «Неоклассика» үлгілерін қайта жаңғыртып, жергілікті жиһаз өнімдерінің кескін-келбетіне батыл енгізіп отыр. Сол себепті біздің жасап жатқан жиһаз үлгілеріміз еуропалық стильден асып түс­пе­се, кем емес.

Ал басты проблема – қажетті құрал-жабдық, озық үлгілі ста­нок­тардың же­тіспеушілігі. Бұр­нағы станоктар ес­кірген, сон­шалық жоғары сұранысты иге­руге мүмкіндігі жете бермейді. Жаңа станоктар өте қымбат. Бұрын 4-5 миллион тұратын станок-қондырғылардың құны бүгінде 20-25 миллионға дейін шарықтап кеткен. Оны сатып алу­ды кез келген кәсіпкердің қал­тасы көтермейді.

Елде жеткілікті шикізат базасы жоқ, жиһаз жасауға қажетті шикізат негізінен Ресей мен Беларусьтен тасымалданады. Технология тапшы, жаңа алын­ған техника, қондырғы-құ­рыл­ғы­лардың тіліне білетін, оқыған мамандар жоқ. Оларды меңгеру үшін шетелдерден маман ша­қы­рылады. Өнімді стандарттау ережесі, тендерге қатысу проб­лемасы тағы бар. Соңғы кездегі елдегі ішкі-сыртқы жағдайларға байланысты жиһаз бөлшегін, жиһаз ассортиментін алдыру да қиындап кетті.

«Жиһазға қажет матаны біз Қы­тай­дан, Түркиядан, сондай-ақ Беларусь пен Ресейден алдырамыз. Айталық, диван матасының бағасы оның өзіндік құнының 45-60%-ын құрайды, ал оның өзгеруі доллар бағамына байланысты. Егер нақ осы матаға қатысты жергілікті өндіріс жолға қойылса, онда ол теңгеге байланар еді. Сондай-ақ әсіресе ЛДСП материалдары өзімізде өндірілсе, құба-құп болар еді», дейді А.Бейсенова.

Тұтынушы өз қалауы, талға­мы­на сай түрлі фурнитура таңдайды. Қазір шетелдік фурнитуралар да бірнеше есе қымбаттап кеткен. Содан соң көп­шілік сәндік, трендтік үлгіде, қонақ бөлмесі, асүй жиһазына түрлі декоративтік әшекей, жарық қондырғыларын орнат­қан­ды қалайды. Міне, осындай түрлі, ірілі-ұсақты себеппен жиһаз өнімдерінің бағасы да есепсіз өсіп отыр.

«Меридиан» жиһаз орталы­ғы­ның қызметкері Айбар Мыр­захметов те жиhаз өніміне қа­жет­ті материалдың бар­лығы дерлік сырттан келетінін, өндіріс көлеміне, бағасына осы мән-жайдың қатты әсер ететінін алға тартты.

– Кейінгі жылдары трансфор­мер жи­һаздарға сұраныс ар­тып келеді. Біз­дің осы үлгі­дегі жиһаздар дайын­дай­тын арнайы цехымыз бар. Онда өнді­рілетін жиһаздың негізгі түрлері – диван мен креслолар және әр бөлмеге арнал­ған гарнитуралар. Бұл бұйымдар тек тұрғын үйге ғана арналмаған, сондай-ақ компаниялар мен мекемелерде де қолданысқа ие. Олардың сұранысқа қарай, пішімі, дизайндық үлгілері де сан алуан. Трансформер жиһаз әрбір үйдің, әрбір мекеменің сәнін кіргізеді. Пайдалану мақсатына қарай ол қонақ бөлме, жатын бөлме, балалар бөлмесі, ас іше­тін, жұмыс істейтін бөлме, ауыз үй, жуынатын бөлмеге ар­налып шығарылады, – дейді кәсіпкер. – Осы орайда Ресей және Беларусьтің жиһаз өніміне сұраныс жоғары. Өйткені олар­дың бағасы қолжетімді әрі сапасы жақсы. Сондықтан тұты­ну­шылардың басым көп­шілігі сол елдердің жиһазын сатып алады. Бұл – Қазақстанның жиһаз өндірісі бәсекеге қабілетті емес дегенді білдірмейді. Біздің де тауарлардың сапасы жоғары, бағасы да қолжетімді. Тек бір кемшілігіміз – конвейерлік тас­памен жасалатын жиһаз өндірісі кенжелеп қалған. Себебі бізде шетелмен салыстырғанда тұты­ну­шы саны аз болғандықтан, ондай жиһаз өндіретін зауытты салудың өзі көп қаражатты талап етеді...

Жергілікті жиһаз өндіру­ші­лерге мемлекет қолдауы жетіс­пей­ді. Мемлекеттік тапсырыс алу да өте қиын. Олар негізінен жо­ғары әлеуетті инвесторлардан артылмайды. Баға­ның үздіксіз өсуіне – бұл да бір себеп. Соған қарамастан өз бетінше еңбек етіп жүрген жиһаз өндірушілер ізденіс пен табан­дылықтың арқасында атал­ған кәсіпті дамытуға лепті үлес қосып жатыр.

Сарапшылар халық санының өсуі, көші-қон, кірістердің артуы, инфра­құ­рылымның кеңеюі, сондай-ақ жаңа тұрғын үй жобалары мен коммерциялық үй-жайларды салу көлемінің ұлғаюы есебінен жиһаз өнімдерін тұтынудың тұрақты өсуін болжайды. Демек бұл саланың бола­шағы зор деп берік сеніммен айтуға болады.