Масс-медиа: Мәртебесі мен мәселесі

Осыған орай, бұқаралық ақпарат саласындағы уәкілетті орган – Ақпарат және қоғам­дық даму министрлігі бұдан ширек ғасырдай бұрын қабыл­данғандықтан, бүгінгі ақпа­раттық технологиялар заманы­ның талабына ілесе алмай қал­ған «Бұқаралық ақпарат құрал­дары туралы» заңның орнына «Масс-медиа туралы» заң жобасын әзірледі. Дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдары мен интернеттегі желілік басы­лымдарға жүктелетін міндет пен жа­уапкершілікті теңестірген зама­науи құжатты Үкімет мақұл­дап, өткен маусым айында Мә­жіліс депутаттарының қарауына ұсынды.

Аталған заң жобасы әуелі ашық нормативтік құқықтық акті­лер интернет-порталында қоғамдық талқылаудан өтті. Оның барысында мүдделі жур­налистік қоғамдастық, негізі­нен, екі мәселе жөнінде алаң­дау­шылық білдірді. Біріншісі – Қыл­мыстық кодекстің «Журналистің заңды­ кәсіби қызметіне кедергі жасау» деп аталатын 158-бабын сирек қолданылуына байланыс­ты қылмыссыздандыру туралы жаңа норма. Ол журналистер тарапынан қолдау таппады. Шын мәнінде, журналистердің кәсіби қызметіндегі құқықтық мәртебесін мемлекеттік қыз­мет­шілермен және құқық қорғау­шылармен теңестіріп тұрған бұл бапты алып тастау БАҚ өкіл­дерінің беделін түсіріп қана қоймай, оларға қатысты құқық бұзушылықтардың көбеюіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Әділ сынға құлақ асқан Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі Қылмыстық кодекс­тің 158-бабына қатысты түзетуді заң жобасынан алып тастады.

Екіншісі – баспасөз картасын енгізу туралы жаңашылдық. Заң жобасында оған «Баспасөз картасы – жеңілдетілген аккре­диттеу құқығын және осы заңда көзделген құқықтарды беретін журналистің (бұқаралық ақпарат құралдары өкілінің) ерекше мәртебесін растайтын құжат және (немесе) электрондық құ­жат» деген анықтама берілген. Бұ­ған қоса, заң жобасының 26-ба­бында: «Бұқаралық ақпа­рат құралдары ақпаратқа ие­лік етушілердің, қоғамдық бiр­лес­тiктер мен ұйымдардың келi­суі бойынша олардың жанын­да өз журналистерiн аккре­дит­тей алады. Баспасөз кар­та­ларының иелері үшін ак­к­редит­теудің жеңілдетілген тәр­тібі қолданылады», деп тай­ға таңба басқандай етіп жазылған. Баспасөз картасын алу үшін журналистің тиісті немесе сабақтас мамандық бойынша жоғары білімі туралы дипломы болған кезде бұқаралық ақпарат құрал­дары саласында кемінде 3 жыл жұ­мыс тәжірибесінің болуы, ал ондай дипломы болмаған кезде бұқаралық ақпарат құралдары саласында кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесінің болуы, сондай-ақ уәкілетті органда есепке қойылған бұқаралық ақпарат құралымен еңбек немесе өзге де шарттық қатынастарда болуы талап етілмекші. Бұл жаңа норма қолданыстағы заңнамаға сәйкес қызмет істеп жүрген тәжі­рибелі журналистерге аккредиттеу кезінде артықшылық бергенімен, баспасөз картасын ала алмаған БАҚ өкілдерінің бұрынғы тәртіппен аккредиттеу­ден өтуіне кедергі келтірмейді деп білеміз. Сондықтан да әлеуметтік желідегі сыңаржақ пікірлермен келісу қиын. Заң жобасында қалдырылған осы жаңашылдық журналис­тер жұмысын жеңілдетіп қана қоймай, мемлекеттiк органдар, қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдар қызметі туралы жария­ланымдардың сапасын арттыруға да мүмкіндік береді деп сенеміз.

Журналистік қоғамдас­тық заң жобасындағы ресми хабарларға жатпайтын ақпаратты беру туралы сұрау салуға мемлекеттік органдардың бұрынғы жеті жұмыс күнінің орнына, бес жұмыс күні ішінде жауап беруі жөніндегі түзетуді қуана құптап отыр. Сондай-ақ «Теріске шығару не жауап беру құқығы» туралы бап «Осы бапта көрсетілген құқықтардың бұзылуына байланысты бұқаралық ақпарат құралдарына қойылатын талаптар бойынша талап қою мерзімі осындай мәліметтер бұқара­лық ақпарат құралдарында жарияланған күннен бастап үш жылды құрайды» деген абзацпен толықтырылмақшы. Қолданыстағы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңда қарастырылмаған бұл жаңа норма БАҚ редакциялары­ның құқықтық жағдайын әл­де­қай­да жақсартатыны сөз­сіз. Себебі олар тіпті жиырма-отыз жыл бұрын жарық көрген жа­рияланым­дарда көрсетілген мәліметтер үшін теріске шығару ақпаратын жариялауға немесе заң алдында жауап беруге мәжбүр болып келді. Бұл ретте Ұлыбританияның 1996 жылы қабылдаған жала жабу тура­лы заңына сүйеніп, талап қою мер­зімін бір жылмен шектеуді ұсын­ған сарапшылар, журналистер мен заңгерлер де бар. Әлбет­те, бұл мәселенің түпкілікті шеші­мін енді Мәжіліс депутаттары айтуға тиіс.

Бұқаралық ақпарат құрал­дарын қаржыландыруға қатысты жаңашылдықтар мемлекеттік және мемлекеттік емес БАҚ-тар­ды қаржылай қолдауға және қаржыландыру тетігін жетіл­діруге бағытталған. Осыған дейін республикалық бюджет қара­жаты есебінен берілетін мемле­кеттік ақпараттық саясатты жүр­гізу жөніндегі мемлекеттік тапсы­рыс тек конкурс өткізу арқы­лы беріліп, мұның өзі, әсіре­се мемлекеттікі болып саналатын бұқаралық ақпарат құрал­дарының кейде қиын жағдай­да қалуына әкеліп соғатын. Алда­ғы уақытта қаржылан­дыру мәселе­сінде мемлекет­тік және мем­лекеттік емес БАҚ-тың аражігі ажыратылмақ­шы. Атап айтқанда, «Масс-медиа туралы» заң жобасы 1-бабының 41-тармағын­да: «Республикалық деңгейде мемлекеттік ақпараттық саясат­ты жүргізу жөніндегі мемлекет­тік тапсырыс – жарғылық капиталында мемлекетке тиесілі акциялардың, қатысу үлестері­нің, пайлардың елу пайызынан ас­тамы бар бұқаралық ақпарат құралдарында орналастырылатын, мемлекеттік ақпарат­тық саясатты жүргізу үшін қыз­меттер көрсетуге арналған рес­пуб­ликалық бюджет есебінен тапсырыс», деп айқындалған. Ал осы баптың 31-тармағын­да «Мем­лекеттік емес бұқара­лық ақпарат құралдарына арналған гранттар – мемлекет пен қоғамның мүдделерін қанағаттандыратын ақпаратты құру және тарату арқылы отан­дық контентті қолдау, Қазақстан Республикасының ақпарат­тық егемендігін нығайту және қорғау мақсатында мем­лекет­тік емес бұқаралық ақпарат құрал­дары үшін конкурстық негізде республика­лық бюджет­тен бөлінетін қара­жат», деп көрсе­тіліп, мемлекеттік емес бұ­қара­лық ақпарат құрал­дарын грант­тық қаржылан­дыру енгізілгелі отыр. Аталған заң жобасының 32-бабында көз­делгеніндей, мемлекеттік емес бұқаралық ақпа­рат құралдарына берілетін мем­лекеттік тілдегі гранттардың кө­лемі гранттардың жалпы жыл­дық көлемінің үштен екісінен кем болмауға тиістілігі ұлттық мүд­демізге сай шешім екені дау­сыз. Гранттардың іске асыру мерз­імі бір жылға дейінгі қысқамерз­імді гранттар және іске асыру мерзімі үш жылға дейінгі ұзақмерзімді гранттар болып бөлінетіні де мемлекеттік емес БАҚ үшін қолайлы болмақ.

Осы орайда мемлекеттік және мемлекеттік емес бұқара­лық ақпарат құралдарын қаржы­ландыруда ұсынылып отыр­ған жаңашылдықты тек респуб­ликалық деңгейде емес, өңірлік деңгейде де енгізу қажет. Себебі өңірлерде де мен­шік нысаны әртүрлі БАҚ бар. Олар да, әсіресе өңірлік мемле­кеттік БАҚ мемлекеттік тапсы­рысқа байланысты конкурстарда қиындыққа тап болып жүр.

Қорыта айтқанда, «Масс-медиа туралы» жаңа заң жобасы қазіргі қолданыстағы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» және «Телерадио хабарларын тарату туралы» заңдарды біріктіріп, бұқаралық ақпарат құралдарына қойылған ортақ талаптарды желілік басылымдарға да міндеттеп, тиісінше жауап­кершілік жүктеп отыр. Алайда қоғамда заң жобасының атауына қатысты сыни ескертпе де айтылып жатыр. Өйткені «Масс-медиа» сөзі ағылшын тілінен қазақшаға аударғанда «Бұқаралық ақ­парат құралдары» деген ұғым­ды білдіреді. Заң жобасы қабылданған жағдайда оның 1-бабының 9-тармағына сәй­кес желілік басылымдар да БАҚ-қа жатқызылмақшы. Демек заң жобасының атауын өз ана тілімізде бұрынғыша «Бұ­қара­лық ақпарат құралдары туралы» деп атаған жөн болар.