Қартаю үдерісі: Азия-Тынық мұхит есебі 2022

Зерттеу деректеріне сүйенсек, 2022 жылы Азия-Тынық мұхит аймағындағы әрбір жетінші адамның (670 млн адам) жасы 60-тан асқан. 2050 жылға қа­рай әрбір төртінші адам (1,3 млрд адам) осы жас тобына жатады деп болжанып отыр. Аймақтағы қарт адамдардың үлесі мен саны өте жылдам және әлемнің басқа аймақтарымен са­лыс­тырғанда бұрын-соңды болмаған қарқынмен өсуде. Ха­лықтың қартаюы, ұзақ жасауы адамзат тарихында үлкен жетіс­тік­тердің бірі болғанымен, бұл ахуал бірқатар қиындықты да туды­рады.

Аймақ елдерінде қарттарға қа­тысты жаңа заңдар мен іс-шара­лар жоспары қабылданып, жүзе­ге асырылып келеді. Олар­дың көбі саламатты қартаю, қам­қорлық, әлеуметтік қор­ғау, өмір бойы білім алуға бейім­деу­ге және жынысы мен жасына байланысты кемсіту мен зорлық-зомбылықтың алдын алуға бағытталған. Дегенмен ай­мақта халықтың қартаюы, қарт­­тар туралы қате түсінік пен стереотиптің болуы, ұлттық дең­гейде деректердің жоқтығы мен қарттарға күтім жасайтын адам ресурсының жетіспеушілігі сияқ­ты проблемалар бар. Соны­мен қатар егде жастағы адам­дар­дың құқығын қорғау мәселесі әлі де шешімін таппады.

Халықтың қартаюы мемле­кет­тің күн тәртібінде тұрған­дықтан, Азия-Тынық мұхит аймағындағы елдер тиісті сая­сат пен бағдарламаларды қада­ға­лай­тын мемлекеттік органдарды, үйлестіру тетіктерін және ұлттық комитеттерді күшейтеді. «Қарт­тар қауымдастығы» (Community-based older people’s associations) егде адамдардың саясат пен шешім қабылдауға көбірек қаты­суын қамтамасыз етуде және олар­дың өмір сүру жағдайын жақ­сартуда маңызды рөл атқа­ра­ды. Қазір барлық дерлік елде осындай қауымдастықтар бар. Алайда елдердің жартысына жуығында халықтың статис­ти­калық деректері жасы және басқа ерекшеліктері бойынша бөлін­бе­ген. Мысалы, табысы, жынысы, жасы, этносы, көші-қон мәртебесі, т.б.

Саясатқа қатысуға және ше­шім қабылдауға жәрдем­де­су ша­ралары. Аймақ ел­де­рінің көпші­лігінде егде жас­тағы адам­дардың шешім қа­был­дау үдерісіне белсенді қатысуын ынталандыратын саясаттар, заңнамалар немесе заңдар бар. Мысалы, Аус­т­ралияда Ақсақалдар кеңесі (Council of Elders) 2021-2022 жыл­дарға арналған бюджет шең­­­бе­рінде құрылып, егде жас­тағы аустралиялықтардың сая­сатты құруда дауыс беруін және өз кеңесі мен пікірін бөлісу мүм­кіндігін қамтамасыз етуді мақ­сат етеді; Моңғолияда аға буын өкілдері саясатты әзір­леу кезінде аға кеңесші немесе жұмыс тобының мүшесі ретінде шақырылады.

Қарттыққа байланысты ше­шім қабылдау үдерісіне төмен­нен жоғары қарай қағидатын қолда­натын тетіктер де бар: Түркияда жергілікті деңгейде жұмыс істейтін «Қарттар кеңесі» азаматтарға денсаулық, ұрпақтар арасындағы қарым-қатынас, қор­шаған орта, мәдениет пен өнерге қатысты қажеттіліктерді талқылауға платформа ұсынады; Камбоджада 2017-2030 жылдарға арналған «Ұлттық қартаю саясаты» қарттардың қауымдастықты дамыту күш-жігеріне және сая­сатқа қатысуына ықпал етеді; Фи­липпинде Республика заңы қалалар мен муниципалитеттерде қарттар кеңселерін құруды міндеттейді.

Волонтерлік және ұрпақ алмасу. Волонтерлік іс-шаралар көбі­не оқыту мүмкіндігін, әлеу­меттік қатысу мен инклюзияны қамтамасыз етеді және ұрпақтар арасындағы ынтымақтастықты нығайтады. Мысалы, Синга­пур­дың еріктілер қоры қарттар үшін әртүрлі волонтерлік мүм­кін­діктер жасауға қаржылай қол­­дау және волонтерлерді бас­қа­ру мен оқытуды дамыту үшін әлеуетті арттырған. Түркияда ұр­­пақтар алмасуы үшін жас­тар мен егде адамдар арасында волон­терлік қызметті дамытатын бірнеше жоба («Ұрпақтар ынты­мақтастығы», «Ұрпақтар кездесуі», «Сен кішкентай болған кезде») жасалды. Елімізде 2021-2023 жылдарға арналған волон­тер­лікті дамыту жол картасында «Күміс волонтерлік» жобасы қарт­тардың ерікті болуына ықпал етеді.

Әлеуметтік және мәдени тану. Сингапурда отбасылық құн­ды­лықтар мен ұрпақтар сабақ­­тастығын ілгерілету мақ­са­тында жыл сайын «Ұлы­лары­мызды тойлау» науқаны ұйымдастырылады. Қытайда Қартаю жөніндегі ұлт­тық комитет бүкіл ел бойын­ша қарт адам­дарға құрмет көр­сету айлы­ғын ұйымдастырып, денсаулық пен әлеуметтік көмек көрсетуді біріктіру саясатын ілге­рілету үшін елді мекендермен жұмыс іс­тейді. Айлық аясында адамдар құқы­ғы мен мүддесін қорғау және олардың алаяқтардан қор­ғау бойынша білімін арттыру бойынша іс-шаралар өткізіледі.

Кестеден көріп отырға­ны­мыздай, Орталық Азия мемле­кет­те­рінің ішінде халық санындағы айырмашылыққа қарамастан, Қырғызстан мен Өзбекстан көр­сеткіштері ұқсас. Тәжікстанда үлкен отбасы институты басым екенін аңғарамыз.

Бауыржан СЕРІКБАЕВ,

Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы