Мемлекеттік басқару: бихевиористік тәсіл

Әлемде азаматтар мен бизнес өкілдері өз үкіметіне тиімді және үнемді саясат жүргізуді талап етіп отыр. Үкімет сапалы мемле­кеттік қызмет көрсету мен ана­ғұр­лым қомақ­ты нәтижелерді қам­тамасыз ете­тін қарапайым және тиімді шешім­дерге зәру.

Бүгінгі таңда Еуразия айма­ғы елдерінің үкіметі – «Әйел­дердің зейнетке шығу жасын ұлғайту олардың зейнетақы жи­нақ­тарының өсуі мен экономи­калық дамуға алып келе ме, әл­де әйелдерді экономи­калық және әлеуметтік тұрғыдан осал жағдайда қалдыра ма?», «Жұ­мыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақы көлемінің өсуі жұмыссыздарға қолдау бола ма, немесе жалқаулық пен аза­маттардың үнемі үкіметке арқа сүйеуіне түрткі бола ма?» және «Сыбайлас жемқорлыққа қар­сы ақпараттық компания бизнес өкілдері мен мемлекеттік қыз­меткерлердің жемқорлық пиғыл­дарын азайта ма, әлде одан да кең көлемдегі жемқорлыққа алып келе ме?» деген сұрақтарға жауап іздеп келеді.

Бихевиористік бағытқа ал­ғаш ден қойған мемлекеттер­ – АҚШ пен Ұлыбритания. «Nudge» еңбегі жарыққа шы­ғуымен, 2010 жылы Ұлыбри­танияда бұрынғы Премьер-ми­нистр Дэвид Кэмерон басқарған әлемдегі алғашқы түрткі құры­лымы – Бихевиористік инсайт тобы пайда болды. 2015 жылы АҚШ-та Барак Обама «Nudge» кітабы авторларының бірі Касс Санстейнді Ақпарат және реттеу ісі жөніндегі офистің басшысы етіп тағайындады.

Дүниежүзілік банк, Еуропа­лық Одақ, ЭЫДҰ және БҰҰ секіл­ді белді халықаралық ұйымдар да өз қызметінде бихевиористік зерттеулерді кеңінен қолданып келеді.

Бихевиористік құрылымдар­дың қызмет етуінің 3 моделі бар: орталықтандырылған (centralized), орталықсыз­данды­рылған (decentralized), және желілік (networked). Яғни, олар үкімет шеңберінде, үкіметтен тыс ортада, немесе университет және зерттеу орталықтарының аясында қызмет етеді. Қазіргі таңда орталықтандырылған би­хе­­виористік құрылымдар АҚШ, Германия, Франция, Аустра­лия, Нидерланд секілді елдерде орныққан. Университет шеңбе­ріндегі алғашқы бихеви­ористік орталық 2013 жылы Гар­вардта пайда болды. Осы саладағы ең ірі ғылыми орта­лық Канаданың То­ронто универ­ситетінің Ротман менедж­мент факуль­тетінде орна­лас­қан. Фран­цуздық Надж жобасы «Sciences Po»-да зерттеліп жатыр.

Бихевиористік ғылымды мем­­лекеттік саясатқа енгізу әлем бойынша кең таралып, Мек­сика, Индонезия, Кувэйт, Кения, Қатар, БАӘ секілді елдер BIT (Behavioural Insights Team, UK), ideas42 (Harvard, USA), Дүниежүзілік банкпен аталған бағытта серіктестік орнатқан.

Бихевиористік зерттеулердің Еуразия аймағындағы мемлекет­тік саясатқа енгізілуіне ке­ле­тін болсақ, бұрынғы кеңес ода­ғы елдері өздерінің әлеумет­тік-экономикалық мәселелерге қатысты саяси шешімдерін қа­был­дау барысында заңнамалық шараларға және жаңа заңдарды қабылдауға тым басымдық бере­тіндігімен ерекшеленеді. Де­ге­н­мен, тек құқықтық шаралар қоғамдағы азаматтардың әлеу­меттік мінез-құлқын өзгер­туге шарасыз.

Сарапшылардың пікірінше, Қазақстан жағдайында келесідей бихевиористік тәсілдерді қолдану пайдалы:

1. Ұлыбританияның Бихе­вио­ристік инсайт тобы (BIT) дайындаған EAST тұжырым­дамасы. Оған сәйкес мінез-құлықты өзгерту үшін 4 қара­пайым қағидат ұсынылады: Қара­пайым, Тартымды, Әлеуметтік және Уақытылы (make it Easy, Attractive, Social and Timely (EAST)) жүзеге асыру.
2. PRECIS тұжырымдамасы (Political support, Resources, Expertise, Coverage, Integration, and Structure) саяси қолдау, ресурс, экспертиза, қамту деңгейі, интеграция, құрылым секілді бөлік­терден тұрады.

Дегенмен аймақта бихевио­ристік бағытты енгізуде кедергі­лер бар екенін ескерген жөн. Олар:

• Ауқымды ықпалдан гөрі шектеулі ықпал және өлшеуге оңай өзгерістерге назарды бұру
• Дәлелдік базаны қалып­тастыруға қажетті зерттеудің әлсіздігі
• Батыстың мінез-құлық тәжірибесін енгізуде жергілікті әлеуметтік ерекшеліктерді ескермеу
• Үкімет пен мемлекеттік сек­тор ұйымдары шектеулі есептілігі мен ашықтығы туралы этикалық мәселе

Қорытып айтсақ, Қа­зақ­стан мен Еуразия аймағы­ның елдері саяси шешімдер қа­былдауда бихевиористік тәсіл­ді балама немесе қосымша әдіс ретінде қолдана алады. Бихе­виористік білім саяси салада кең тараған сайын соғұрлым кешенді саяси шешімдерді қабылдаудағы қоғамдағы саяси интеграция қарымды болады. Еура­зия аймағындағы экономика ғылы­мы саласында бихевиористік бағыт­ты ен­гізу, ұйымдастыру және дамы­ту аса маңызды. Осы зерт­теу­лердің нәтижелерін саяси шешім қабылдау үдерісінде қолдану үшін ғалымдар мен сая­саткерлердің ынтымақ­тасты­ғы жолға қойылуы қажет.

Бауыржан СЕРІКБАЕВ,

Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы