Сонымен: «Абайдың туысқандық айналасы» – 83, «Құнанбай заманының кейіпкерлері» – 183, «Абай заманының кейіпкерлері» – 537 екен. Үш бөлімге бөлген кейіпкерлердің жалпы жиыны – 803. «Абайға қатысты жыр-дастан кейіпкерлері» – 133, «Ру атаулары» – 80, «Абай жолы» романындағы жер-су атаулары» – 312. Әлемге кеңінен тараған әйгілі роман-эпопеядағы кейіпкерлердің аты-жөндерін тек қана тізіп шығумен шектелмей, әр кейіпкердің туысқандық, достық, рулық байланысы, тарихи оқиғаларға қатысы, өзектес, сабақтастығын тәптіштеп жаздым. Алдағы уақытта роман кейіпкерлерін зерттеу, көркем образдар мен тарихи тұлғалардың байланысын анықтау, көркем фильмдер мен сахналық қойылымдар үшін өте қолайлы жүйелі әдістемелік тәсіл болды. Романдағы жер-су атауларын тізбелей отырып Құнанбай әулетінің 15-17 қыстау-қонысы болғаны да анықталды.
Бір көңіл бөлетін мәселе – «Абай жолы» романындағы кейіпкерлер мен жер-су аттарының әлі күнге дейін толық тізімі жасалып, нақты саны айтылмай келеді.
Интернеттегі тест сұрақтарының бірінде «Абай жолы» роман-эпопеясында 953 кейіпкер бар, оның 91-і Абай өмірбаянынан алынған» деп беріліпті. «Абай жолы» романының укипедиясының «кітап кейіпкерлері тарауында бас кейіпкер Абайдан бастап 192 кейіпкердің есімін тізіп, түсінік бергенімен нақты саны жазылмаған. Журналист Азамат Қасымның «Egemen Qazaqstan» газетіне жариялаған мақаласында: «Абай жолы» роман-эпопеясында 407 жер-су, 5 мыңнан аса кісі есімі аталады екен. «Шіркін-ай, осы 407 жер-су атауы түгелдей тізімделіп, «бұл жерде ұлы Абай қыстау салған», «мына жерде ақын сүйікті ұлымен қоштасқан» деген белгілер қойылса қандай ғажап болар еді» деген дерек келтіреді. Бекен Исабаевтың «Ұлылар мекені» жинағындағы деректе 463 кейіпкердің бар екенін жазады. «Абай жолы» романының кейіпкерлері» деген тақырыптағы мақаланың авторы Ж.Өсербай біршама кейіпкерге түсініктеме беріп, тізбелеп шыққанымен нақты санын көрсетпеген екен.
Зәки Ахметов «Абай жолы» қалай туған?» мақаласында: «Эпопеяда Абайдың өзін былай қойғанда, Әбіш, Мағаш, Оспан, Базаралы, Тоғжан, Әйгерім, Ұлжан, Құнанбай, Әзімбай, Тәкежан, Оразбай, Бөжей, Жиренше, Майбасар секілді сол дәуірде, сол ортада өмір сүрген прототипі бар кейіпкерлер мейлінше мол. Солармен қатар Дәрмен, Дәркембай, Иса, Иіс, Сейіт, Салтанат секілді түгелдей дерлік ойдан шығарылған кейіпкерлер де аз емес және оларды осылай екі топқа тек шартты түрде бөлуге болады. Өйткені олардың арасынан жарылып айырылғандай пышақ кесті жік табу қиын», дейді.
Романда ойдан алынған кейіпкерлер болса, олар бірлі-жарым ғана екені айтылған. Романды жазудағы басты мақсат XIX ғасырдағы қайталанбас көшпелі қазақ тұрмысы мен олардың басынан өткерген тарихи оқиғалардың энциклопедиялық болмысын беруге құрылғанын әрі роман өнер адамының шығармашылық өмір жолын суреттеуге арналған ерекшелігін ескертеді. Бұл эпопея елдің рухани үлгісі болған Абайдың өмірі, үміті, арманы, айтысы, тартысы, халқына еткен еңбегі жайында сөз қозғайды.
Мұхтар Әуезовтің Абай образын кемеліне келтіре суреттеп, сомдап соққан классикалық шығармасы – «Абай жолы» атты төрт томдық эпопея әлемнің көптеген шет тіліне аударылған тарихи роман. Бұл шығармада адамның дүниеге келген уақытынан бастап, өмірден өткенге дейінгі кезең толық қамтылған. Оған дәлел – осы желінің ұзына бойында ақынның тарам-тарам өсу, даму жолдары, белес-белес өрістеу, шарықтау биіктері жатыр.
Дәлірек айтқанда, қазақ халқының ұлылығын, оның өткен өмірін, тарихын, тарихының түбірлі кезеңдерін, қазақ мінезі қалыптасқан трагикалық, шығармашылық дәуірлерді ғажайып көркемдік күшпен жарқырай ашылып, жан-жақты айқындала, тереңдей түседі. «Абай жолы» арқылы қазіргі қазақ прозасы күллі дүниежүзі әдеби классиканың шырқау шыңына шықты.
1939 жылы жарық көрген «Абай» трагедиясына дейін-ақ Мұхтар Әуезов Абай жайында роман жазуға бел байлаған. 1937 жылы жазылған «Татьянаның қырдағы әні» атты үзінді мақала романның тарауы ретінде жоспарлаған болатын. Алғашқыда автор романға «Телғара» деген ат бермекші болғанымен жұмыс барысында романның шеңбері кеңейе түседі.
Мұхтар Әуезовтің «Абайтанудан жарияланбаған материалдар» атты кітабына енген «Абай жолы» эпопеясының жазылу тарихынан» деген бөлімінде бірнеше пікір берілген. «Абай жолы» эпопеясының жазылу тарихы романға деректер іздеп, мұрағат көздері болмағандықтан, мыңнан аса кісілермен әңгімелесу, естеліктер жазып алу арқылы, өткен тарихи шындықты табиғи қалпына келтіруге сүйенгені айтылады. Романдағы кейіпкерлер, жер атаулары, рулар, ел билеу жүйесіндегі өзгерістер өмірдегі тарихи шындықтан алыс емес, көркем тілмен өзгеріссіз жазылған. Шығармадағы романның кейіпкерлері, барлық рулар, жетекші адамдар, ру тараулары, тіпті жер-су атауларына дейін өз аттарымен берілген. Абай жайында роман жазу жолында жазушыға кездескен кедергілер мен қиындықтар аз болған жоқ. Ең алдымен материал тауып, жинаудың өзі қияметтей қиындық келтірді. Құнанбай, Абай, Бегеш, Жиренше, Оразбай, Базаралы тағы өзгелер туралы көп білетін көнелер, ақылгөй ақсақалдар халық шежіресі қариялардың айтқандарын жазушы әр кезде жалықпай жазып отырған. М.Әуезов бұл жайды былайша баяндайды: «Жас шағында Абайдың іні-досы Кәкітай, Көкпай, Мұқа сияқты кісілерден естігенім романды шындық мәліметтермен толықтыра түсуге көп себеп болды. Абайдың әкесі Құнанбаймен көп алысқан Жігітек сияқты рулардың қарт-қариясымен көп кездескенім бар. Абайдың өмір бойы досы болып өткен ертегіші Баймағанбет те көп қызық жайларды баян еткен еді», дейді.
«Қайтқанда» тарауында Абайды қоршап, қаладан алып қайтқан серіктері – Байтас пен Жұмабай бірі сері, әнші болса, екіншісі одан өзгеше Құнанбай бағытын ұстаған адам. Абайдың жанындағы жолдастарының мінездері екі түрлі болса, оның келешектегі өмірінің де осындай бір-біріне қарама-қарсы тұрған екі топтың арасында қалыптасатынын, автор осы екі адам арқылы Абайдың келешекте осындай екі ортамен тығыз тағдырлас болатынын алғашқы беттен-ақ байқатады. Ал Базаралының үстемдермен сілкісу, қалың бұқараның қанаушыларына қарсы күш сынасуы тіптен оқшау.
Алғашында екі том, кейін төрт томдық кітапта үлкенді-кішілі, ірілі-ұсақты әйел кейіпкерлері әртүрлі образда бейнеленеді. Романның бұларға арналған беттері оқырманның көзі мен көңілін қатар жаулап, жан жүрегін қоса баурайды. Әуезов романның бірінші кітабын 1942 жылы, екінші кітабын 1947 жылы жазып бітірді. 1949 жылы бұл романға социалистік реализм әдебиетінің кесек, құнды шығармаларының бірі ретінде бірінші дәрежелі мемлекеттік сыйлығы беріледі. 1959 жылы төрт томдық эпопея жарық көргеннен кейін жазушы Лениндік сыйлықтың лауреаты атанады.
Өзінің терең идеялы, көркем шығармасымен Мұхтар Әуезов халқымыздың әдеби тілін байыта беру жолында талмай еңбек еткені баршамызға аян.
Алмахан МҰХАМЕТҚАЛИҚЫЗЫ,
Астана қаласы
№87 Абай мектеп-лицейі
музейінің жетекшісі
