Оның бірнеше үлкен себебі бар. Біз ұлы теңіздермен шектеспейтін тұйық елміз. Сондықтан әдебиетіміздің әлемге шығар жолдары да тұйық. Дала қанша ұлы болса да, өркениет жолы теңіздер арқылы өтеді. Теңізбен шектеспейтін бізді шетел шикізат шығаратын ел деп қана таниды. Яғни өздерін қызықтыратын жаңалығы бар ел деп санамайды. Демек әдебиетімізді де сол деңгейде деп есептейді. Қысқасы, олар үшін экономикаң озық болмаса, әдебиетің де қызық болмайды.
Сондықтан әдебиетімізді шетел үшін емес, алдымен өзіміз үшін жазуымыз керек екені басы ашық нәрсе. Мәселен, біз Мұхтар Мағауинді оқып, рухани тұрғыдан күш алуымыз мүмкін. Ал шетелдік оқырман Мағауинді оқып, рухтанып отырмайды ғой. Олар біздің әдебиетімізге осылардың экзотикасы, мистикасы, мифологиясы қалай екен деп біраз елеңдеген де шығар. Бірақ бұлар да біз таңғалатын дүние жазады-ау деп қызығушылық танытпағаны анық.
Сонда Мұхтар Мағауин «Көк мұнар» романының бас кейіпкері Едігенің аузымен нені айтып отыр? Роман 1972 жылы жарық көрген және алпысыншы жылдар оқиғасы қамтылған. Яғни жарты әлемді билеген кеңес өкіметі құлайды деген ой үш ұйықтасақ, түске кірмеген кез. Сөз жоқ, қазақ әдебиеті әлемге көп ұлтты кеңес әдебиетінің құрамында ғана таныла алатын заман еді ол. Басқалардан бөлініп, жеке-дара кету деген жоқ. Ендеше, Едіге-Кейіпкер КСРО тарап, еліміз тәуелсіздік алатынын жиырма жыл бұрын болжап білген бе?
Жалпы, Мұхтар Мағауин – жазушылық инстинкті өте күшті дамыған қаламгер. Оның бүкіл шығармашылық жолын саралап қарасақ, кейіпкерінің аузына әлгіндей сөзді салуы заңды да сияқты. Осы ойымызды шыңдай түссек, әлемде болашақты болжаған жүздеген жазушы бар екенін білеміз. Біз сол қатарға кейіпкерінің аузынан шыққан бір ғана сөз-сөйлемімен Мұхтар Мағауинді де қосқымыз келіп отыр.
Шынында да КСРО құламаса, қазақ қалай әлемге танылады? Соцреализм құрсауынан құтылмаса, қазақ романы қалай топ жарып шығады? Орыс тілінен аудармаса, қазақ тілінен шетелге кім аударады?
Ендеше, жазушы осыны тәуелсіздіктен жиырма жыл бұрын болжады дегеніміз жаны бар сөз.
Мағауиннің «Жармақ» деген қостұлға кейіпкер туралы роман жазуы сол күткен заманының әдебиеттегі көрінісі. Бірақ бұл романның формасы жаңашыл болғанмен, идеясында дәстүршілдік бар. Кейіпкері өз бойындағы қайшылықпен күрескендей көрінгенімен, негізінен біз өмір сүріп отырған ортадағы белгілі идеялар үшін күресіп жүргені білініп тұрады. Мұны кемшілік деп емес, жаңа формадағы дәстүршілдік деп қабылдауға мәжбүрміз. Яғни Мұхтар Мағауин дәстүрлі әдебиеттегі көркемдік идеяларды жаңа биікке шығарды. Ол идеялардың адамзаттық емес, ұлт басындағы осы бүгіншілдік идея екенін анық аңғаруға болады. Ендеше, «Жармақ» романын дәстүрлі әдебиеттен кетіп, адамзаттық идеяларды қабылдаған постмодернистік шығарма деп айта қою қиын. Демек мұндай романмен әлемді жаулап алу еш мүмкін емес. Өз ішімізде де жазушының жаңашыл туындысын дәстүрлі әдебиеттің десі басып кетіп отыр.
Мұхтар Мағауиннің «Көк мұнар» романы десең, Дулат Исабековтің «Қарғын» романы қоса еске түседі. Екеуі де қазақтың оқыған азаматтары туралы жазылған интеллектілік шығармалар. Ал енді «Қарғын» десең, «Жармақ» еске түсе ме? Жоқ, себебі сыншылар бұл екі шығарманы қосақтап айтпайды. Бекер! Себебі «Қарғын» да, «Жармақ» та дәстүрлі әдебиеттің шебін бұзу үшін жазылған романдар. Бірақ оқырман олай деп мойындаған жоқ. Өйткені екі жазушы да негізгі шығармаларын дәстүрлі әдебиетте беріп қойды.
Ал біздің дәстүрлі әдебиет шетелде мойындалмады. Мұхтар Мағауин ол жаққа өзі барып тұрса да, жазуын елде жүргендей жазды.
Дулат Исабеков те сол жаққа барып-келіп жүр, бірақ өзі постмодернизмді онша-мұнша мойындамайды. Еуропаға жол салу үшін, алдымен өз ішімізде көріне бастаған постмодернистерді мойындау керек емес пе?
Қош, сонымен Мұхтар Мағауин де, Дулат Исабеков те дәстүрлі әдебиетімізге қайта оралды. Мұхтар Мағауин үйреншікті тарихи тақырыпта үлкен роман жазды. Мұқабасы мен алғашқы бетінің суретін ұрлап-жырлап көрдік, енді тезірек қолға алып оқуға асығулымыз. Дулат Исабеков болса, сексеннің сеңгірінде «Бөрте» лиротрагедиясын жазып, бәрімізді таңғалдырды. Өкінішке қарай, біз үшін қымбат болғанмен, жарты әлемді жаулаған Шыңғыс ханның қаһарынан да, ұлы русь княздіктерін уысында ұстаған Алтын Орданың айбарынан да қазір ешкім қорықпайды. Бұл дегеніңіз біздің тарихи һәм қоғами дәстүрлі әдебиетіміз олар үшін ертегіге айналып бара жатыр деген сөз.
Дәстүрлі әдебиетіміздің үшінші бір үлкен тұлғасы Тынымбай Нұрмағамбетов те жазушы ретінде жаңа стильге көшіп көрді. «Кене» әңгімесімен басталған ол қадам табыссыз да болған жоқ. Жазушының осы «Кене» әңгімесін өздерін постмодернист санайтын қаламгерлер жер-көкке сыйғызбай мақтады. Алайда «Кененің» авторы адамның ішін қазатын сана ағымындағы дүниелерге содан қайтып баспай қойды. Бар болғаны бұрынғы юмор мен сарказмге толы шығармаларындағы дәстүрлі бейкүнә кейіпкерлері жаңа ауылға көшкендей әсер қалдырды. Әңгіме «Періштелердің өлімі» хикаяты туралы болып отырғанын ішіңіз сезген шығар. Бұл хикаятта оқиға жылдам баяндалады, адамдардың басынан өтіп жатқан жайттар жүрдек суреттеледі, кейіпкерлердің күрделі жан-дүние арпалыстары көріне қоймайды. Бас-аяғы шебер қиюластырылған қызықты оқиға деңгейіндегі туындыға басқалар түгілі, классик жазушының өз жанкүйерлерінің де көңілі толыңқырамай жүргені содан болса керек. Аталған хикаят туралы мұның алдындағы бір мақаламызда «әдебиетімізге бетбұрыс әкелер ме екен?» деген үміттің шетін қылтитсақ та, қазақ оқырманына қандай Тынымбай керек екеніне осы шығармадан кейін көзіміз жете түсті. Ал ондай Тынымбай әлем әдебиеті үшін жаңалық болады дегенге аса сеніміміз жоқ екенін несіне жасырамыз? Шындығында мұндай деңгейдегі жазушыларымыз қазір Шыңғыс Айтматовтың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбеті» сияқты масштабы үлкен шығармалар жазуға тиіс емес пе еді?! Бірақ қай мықты жазушымызды алсақ та, бәрі де дәстүрлі әдебиеттегі дәстүрлі тақырыптарды қазаумен келеді.
«Енді кім қалды?» деген орынды сұрақ туады. Әрине, ол – Төлен Әбдіков! Нобель сыйлығын алуға нобайы келеді деп, осы жазушыны атап та жүрміз. Ол модернистік бағытта бұрыннан жазады. Дәстүрлі әдебиеттің үйреншікті тақырыптарына байланып қалмаған жазушы. Бір ғана өкініш, «Оң қол» өркениет әлемінде уақтылы айналысқа түскен жоқ. Әйтпесе соцреализм фонында жанартау атылғандай әсер етуі бек мүмкін еді. Ал қазір «Оң қолға» да, «Парасат майданына» да ешкім таңқалмайды. Себебі ондағы жасырын идеялар судың бетіне шықты.
Міне, осындай деңгеймен біз де енді Нобель сыйлығын алғымыз келіп отыр. Бұл біздің дәстүрлі әдебиет түкке жарамсыз деген сөз емес. Ұлт қазынасына айналған керемет классикалық дүниелеріміз бар. Бірақ дәстүрлі әдебиет деп келгеніміз, соцреализм әдебиеті екені көп нәрсені жоққа шығарса керек. Бізде дәстүрлі әдебиет пен соцреализм біте қайнасып кеткен. Оған көпе-көрнеу уағыз айтушылық, адами мәселеден гөрі, қоғами мәселені алға шығару, келсін-келмесін идея тықпалау тән дер едік.
Қысқасы біздің дәстүрлі әдебиет басқа да, модерндік әлем басқа.
Сондықтан кейінгі жастардың ешқайсы да дәстүрлі бағытта жазғысы келмейді. Соның айқын бір көрінісі – жас жазушылардың «Дауыс» атты прозалық жинағы. «Дауысқа» тоқсаныншы жылдардан бері туған он жас жазушының әңгімелері енген. Сол он жас жазушының тоғызында дәстүрлі әдебиеттің тілден басқа тырнақтай да белгісі жоқ. Демек тағы бір он-жиырма жылдан кейін дәстүрлі бағытта жазатын адам қалмайды деген сөз. Ақиқатында одан басқа жолды да көріп тұрғамыз жоқ. Осы тұрғыдан да «Дауыс» жинағына кірген он жас жазушыға табыс тілейміз. Олар: Бақытбек Қадыр, Досхан Жылқыбай, Арман Әділбек, Есбол Нұрахмет, Әлішер Рахат, Темірлан Қылышбек, Сафина Ақтай, Жәудір Нартай, Санжар Бекжанов, Берікбол Батан!
Бір қызығы, тап осы жинаққа мұхиттың арғы жағынан Мұхтар Мағауин алғысөз жазыпты. Сонда: «Қазақ қаламгерлері үшін ең бастысы – анда-мында танылу, бағалану емес, осы қазақ ортасының қажетін өтеу» депті. Меніңше, Мұхтар Мағауин жастарды, жастар Мұхтар Мағауинді түсінбеген тәрізді. Айтпақшы, дәстүрлі әдебиеттің ең басты кемшілігі ретінде өзін-өзі қайталап, тіпті кейбірі плагиаттық деңгейге дейін түсіп кеткенін де еске сала кетсем, ешкім сөкет көре қоймас. Дәстүрлі әдебиет кейде ғылым мен техника дамыған заманда диірменмен ұн тартқандай әсер береді. Оны ендігі жас оқи ма, мәселе сонда!
