Саяси ахуалдың қайнап тұрған уақытында Қазақстанның жер-жерінде құрылған комитеттер беделі мен сол комитет атынан Мағжан Жұмабайдың мінберден сөйлеуі қым-қуыт шақтағы ұлт зиялыларының ізденісін айқындайды. Алаш қайраткерінің осындай ауқымды жиындағы белсенділігі – қазақ халқының өзгелермен тең құқықты болуына қол жеткізу жолындағы күресі еді.
Сол кезеңдегі Уақытша Сібір үкіметінің уәкілі Кузнецов баяндамасында өңірдің саяси жағдайына, биліктің басқару түріне, Жалпыресей федерациясына кірген комитеттердің мәртебесіне тоқталады. Бұл басқосудың негізгі мақсаты – комитеттер құрамындағы барлық ұлт өкілдеріне тең құқық беру, яғни олардың ұлтына, дініне, нәсіліне, жынысына, әлеуметтік жағдайына бөлмейтін сайлау жүйесін құру.
Біз үшін маңыздысы – осы жиынға жас та болса белгілі қазақ тұлғасының қатысуы.
Қызылжар өңірінің Алаш қайраткері, ақын Мағжан Жұмабайдың 1918 жылғы өмірі мен қызметі туралы бұған дейін жалпы мағлұмат кездесетін. Осы кезеңдегі саяси қызметіне байланысты құжаттық деректер де әлі табыла қоймаған.
Бұдан 10 жыл бұрын өзімізбен шектес Омбы архивінде солтүстік өңірдің тарихы мен тұлғаларына қатысты жұмыс жүргізе отырып, Мағжанның құжаттары бар деген ақпаратты анықтауды ізерлей түскіміз келген. Осы мақсатта Ресей Федерациясы Омбы облыстық тарихи архивіне Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің, сонымен қатар облыстық мемлекет архивінің атынан 1918 жылғы Мағжан Жұмабайдың өмірі мен қызметіне қатысты сұрау жолдағанбыз. Өкінішке қарай, омбылық архив қызметкерлері біртуар ақынның өмірі мен қызметіне қатысты істі архив қорынан таба алмады.
Арада біршама уақыт өтіп, 2023 жылы 8 қыркүйекте Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің 100 жылдық мерейтойына орай «Архив – тарихтың қымбат қазынасы» атты раус-бағдарлама ұйымдастырып, іс-шараға республикалық және ше- телдік архивтерден әріптестерімізді шақырдық. Осы орайда Омбы облысы тарихи архивінің директоры Людмила Александровна Чекалинамен алдын ала сөйлесіп, «мүмкіндік болса, өзі басқаратын архив қорынан Мағжан Жұмабайдың өмірі мен қызметіне қатысты тың құжаттарды Қазақстанға ала келуін» сұраған едік.
Міне, осы бастама бізді күтпеген тарихи жаңалыққа кенелтіп отыр.
Ақын Мағжан Жұмабайдың 130 жылдық мерейтойы, сонымен қатар Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің 100 жылдық мерейтойы жылы жерлесіміздің елеулі архивтік құжаты Омбы архивінен табылып, баршамызды қуантты. Қазір сол құжаттың көшірмесі архивіміздің елеулі қазынасы дер едім.
Енді құжаттың өзіне тоқталатын болсақ, мұнда 1918 жылы Қазақстанның солтүстігінде совет үкіметін құлатып, билік басына қазақ және басқа да комитеттер келген кезеңі баяндалады.
1918 жылы 27 маусымда Петропавл уездік земствосының ІІ төтенше жиналысына қатысушылардың ішінде мына азаматтар болған: Мағжан Жұмабай, Салмақбай Күсемісов, Ғ.Қуанышев, Ахмет Жанталин, Н.Ұранкин, Әлімбаев.
Күн тәртібінде Есіл (Ишим) уезінің Типлодубный болысы мен Тұқала (Тюкалинск) уезінің Правдинский болысын Петропавл уезіне қосу туралы мәселе қаралыпты.
1918 жылы қаңтарда Ақмола облысы деген атау жойылып, бүкіл аймақ Омбы облысы деп аталған. Аты өзгерген Омбы облысының құрамына Омбы, Петропавл, Көкшетау, Ақмола, Атбасар, Тары, Текелі уездері енгізілген. Осылайша, бір шеті Қызылжардан бастап Ұлытау, Балқашқа дейін, Торғай ойпатынан Ертіске дейінгі бүкіл Арқа алабы Омбы облысына қараған.
Сонымен қатар күн тәртібінде Есеп комиссиясына кандидаттарды қосу және облыстық земствоның құрамына дауыс берушілерді сайлау бойынша
3 тізім дайындалған. Олар: №1 тізім: Жұмағали Тілеулин, Мағжан Жұмабай, Әміржан Жалмұхаметов, Мұхаметжан Қуанышев, №2 тізім: Мурашко, Заборовских, Мичурин, Шевырногов, Бацулло, Цапов, Пономарев, Хаванский, Калмыков, №3 тізім: Мичурин, Хаванский, Пономарев, Пятаев, Бацулло, Жұмағали Тілеулин, Мағжан Жұмабай, Әміржан Жалмұхаметов, Мұхаметжан Қуанышев.
Жиналыстың негізгі тақырыбы – ағымдағы оқиғаларды талдау. Уақытша Сібір үкіметінің өкілі Кузнецовтың сөйлеген сөзін Мағжан Жұмабай қазақтар үшін қазақ тіліне аударып отырғаны хаттамада атап тұрып жазылған.
Осылайша, Мағжанның өмірінің тағы бір жолы – қайраткерлігін айқындайтын жолы ғылым айналымына түсті. Бұл құжаттың маңызы – ақынның қазақ жерін Қазақстанға қайтару ісінің басында болғаны және Омбы өңіріндегі қазақ ауыл, болыс, уездерінің шашауын шығармай тұтас сақтауға атсалысқаны. Мұның бәрі кейін 1921 жылы Қазақстанға қосылу кезінде өз жемісін берді.
Әрине, Мағжан ешқашан ұлттық саясаттан тыс болған емес. Осыған дейін яғни даңқты ақынның 1917 жылы 1-8 мамырда Петерборда өткен Мұсылман съезіне барғанын ХХ ғасырдың бас ширегін зерттеп жүрген ғалымдар жақсы біледі («Қазақ» газеті, 11.06.1917). Мұны ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының өзі ілтипатпен жазған.
Болашақта Мағжан Жұмабайдың саяси қайраткерлік еңбегі жаңа деректермен толыға береді деп сенеміз.
Сәуле МӘЛІКОВА,
Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің директоры,
тарих ғылымдарының кандидаты
