Ғалымның жүріп өткен жолына бүгінгі белес биігінен көз сала, балалық шағынан бастап баяндап, іркіліссіз жөңкілген тарих көшінің ірі тұлғасына айналу жолындағы үдерісті шым-шытырық хикаят іспетті өрістетіп-өрген бас баяндамашы, тарих ғылымдарының кандидаты Арман Жұмаділдің ұстаз өмірінен терең хабары барын байқатып қана қоймай, мың мәрте тағдыр сынағына түссе де, жігері мұқалмаған ғибратты ғұмырды жан-жақты қамтып-саралағаны қатысушылардың құрметін оята түсті. Ардагер тарихшы өмір жолында қиындық пен қиянатты көп көрді, бірақ ешқашан өзінің азаматтық ұстанымынан, дүниетанымдық құндылықтарынан ажырамағанын баяндаманың әр кезеңге бөлінген тараулары түйіндеп жатты. Ең алғаш қиындық шыңдаған күрескерлік мінез шағын ұлттарға тізесі батқан алпауыт мемлекетке қарсылықтан қалыптаса келіп, ел мүддесін биік санаған отансүйгіш мақсаты мен қажырлы қасиеті ұлттық тарих ғылымын игілікті зерттеумен, бағалы деректермен байыта түсті.
Зиялыларды қудалай бастаған озбыр саясатпен ымыраға келе алмаған Ә.Дәулетхан алпысыншы жылдардың аяғында Қазақстанды бетке алып, бір топ жолдасымен шекараны бұзып өтіп, туған жеріне табан тіресе де, темірдей қатаң тоталитарлық жүйенің жеке басының еркіндігін тежеген қысымынан бәрібір құтыла алмады. «Кеңес азаматы» деген төлқұжатқа тек 18 жыл өткен соң ғана тоң жіби бастаған 1986-ның жылымығында әрең қол жеткізді. Кеңестің кірпік қақпай қадағалайтын бақылауында жүріп әңгіме, повесть жазып, шығармашылығын ширата түсуді ғана мақсат тұтып, 1978 жылы «Жалын» баспасынан «Сырымды айтам» атты алғашқы жинағын оқырманға тарту етті.
Бұдан кейінгі «Алатау» телеарнасында, халықаралық «Заман-Қазақстан» газетінде, Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығында қызмет атқарған жылдар да жеміссіз болған жоқ. Түрік тілін еркін меңгеріп, шығармашылық мүмкіндігінің көкжиегін кеңейте түсті. Ғылыми аудармамен кәсіби түрде айналысып, Түркияда жарық көрген тарихшы Бахаддин Өгелдің «Ұлы Хун империясының тарихы» атты екі томдық еңбегін сапалы тәржімалауына байланысты Тарих және этнология институтына жұмысқа шақырылады. Хундар тарихын жан-жақты зерттеуінің нәтижесінде ғылыми ортада синолог, түркітанушы және шебер аудармашы ретінде танылады. Ә.Дәулетхан өмірінің тұлғалық қырына терең талдау жасаған Арман Жұмаділ: «Ежелгі және ортағасырлардағы түркілер: тарихи зерттеулер» атты еңбегі Ә.Дәулетханның жеке басының рухани негізі мен ғылыми ынталылығы тек ұлттық-түркілік тұғырнама аясында қалыптасқанын байқатты. Мұндай азаматтық ұстаным оны қазақ халқының сырлы да қилы тарихын тарихи үдерістерді түйсіну арқылы жанашырлықпен жазуға бағыттады. Бұған дейін халқымыздың көне тарихы мен этномәдениетін ұлттық тұрғыдан жазып сипаттаған еңбектер кемде- кем болатын» деді.
Ел ішіндегі алуан түрлі аңыз әңгімеге арқау болған ғалымның артында қалатын мұрасы – кітабы. Конференция барысында тарих ғылымының көш басында жүрген белгілі тарихшылар Ә.Дәулетханның жарыққа жаңа шыққан төрт кітабының жібекбауын қиды. «Шығыс Түркістандағы дүрбелеңмен өткен 40 жыл. 1912-1952 жыл», «Ұлылардың ұлағаты» кітаптары, «Шығыстың сөнбес жұлдызы – Дубек Шалғынбаев» және конференция материалдарының жинағы – ғалымның ешқашан өзектілігін жоймайтын құнды еңбектері қатарында ғылыми айналымға енді.
Кітап тұсаукесеріне қатысып, құттықтау сөз алған академик Мәмбет Қойгелдиев: «совет үкіметін орнатқанда советтік зомбылықтан қағажу көрген қалың қазақ қашып, арғы бетке өтті. Бұл – факт. «Бұларды тоқтатпасақ, Қазақстанда қазақ қалмайтын жағдайға жетеміз, тоқтату керек» деген ұран көтерілді. Ал қалай тоқтатасың? Пулеметпен, оқпен тоқтатасың. Бұл да солай болды. Біразы шекарада қырылды. Арғы бетке осы жақтан біраз зиялы өткен. Олар көп. Бірақ мен екеуін ғана айтайын: Райымжан Мәрсеков пен Ыбырайым Жайнақов және басқалар. Бұлар Шығыс Түркістанға зиялылықтың жаңа толқынын, жаңа лебін алып барған. А.Байтұрсынұлының жазуы мен әліппесін, Мағжанның өлеңдерін алып барды, қысқасы, Алаш рухын алып барған. Ал сол Алаш рухы Шығыс Түркістанда тамырланып, топырағына әбден сіңді деп ойлаймын. Айтан Нүсіпхан, Әлімғазы Дәулетхан, Нәбижан Мұқамедханұлы, тағы толып жатқан зиялылар Алаш рухының жемісі, сол кездегі көрінісі – осы азаматтар. Әлімғазы – талантты адам. Егер ол тарих ғылымын таңдамағанда, жазушы болуы бек мүмкін еді. Әлімғазының алған негізгі іргелі білімі – тіл және әдебиет. Бірақ тіл мен әдебиет бұл кісінің тарихқа келуіне себепші болды. Сөзді түсінген адам тарихты түсінеді. Қазақ тілін білмейтін орыс, қазақша білмейтін неміс яки жапон қазақ тарихын жазады деп айта алмаймын. Оған аузым да бармайды. Ал қазір қазақ тілін білмейтін қазақтар қазақтың тарихын жазып жатыр. Бұл – сұмдық! Бұл кәсіби дамудан ажырап қалудың көрінісі».
М.Қойгелді ғалымның ұйғыр халқының әдебиеті бойынша жеті еңбек жазғанын, оның бәрі де іргелі, пайдалы еңбек екенін атап өтті. Ә.Дәулетхан орта ғасырлар тарихын жаңа қырынан зерттеп, жаңа кезеңде жаңа тарихты жазуға да атсалысты. Ол еңбектің бәрі де тың. Тарихшылар арасында да бұл зерттеулер жақсы қабылданды.
Конференция жұмысына қатысқан белгілі тарихшы және әдебиетші ғалым-профессорлар Кенжехан Матыжанов, Әуезхан Шашаев, Берекет Кәрібаев, Тұр-сынәлі Рыскелді, Қайдар Алдажұманов, Ахмет Тоқтабай, Руда Зайкенова, Орынай Жұбай тарих пен әдебиетке бірдей еңбек сіңірген бірегей ғалым туралы тың естеліктер тиегін ағытты.
Әлімғазы Дәулетханның институттың жас зерттеуші ғалымдарына өз атынан тағайындаған шәкіртақысы табысталды. Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы, ақын Қасымхан Бегманов тарихшы ғалымның былтыр ғана Одаққа мүшелікке қабылданғанын айтып, қазақ әдебиетіне қосқан зор үлесі үшін Ә.Дәулетханға «Қазақстанның құрметті жазушысы» атағы берілгенін жеткізді.
Баяндамалар негізінде жаңа Қазақстандағы тарих ғылымының өзекті мәселелері мен түйткілді проблемалары кеңінен талқыланып, ғылыми конференцияның қорытындысы негізінде ортақ қарар қабылданды.
АЛМАТЫ
