Әлем назарына іліккен Сарайшық

Қазіргі таңда алыс-жақын шетелдер­ге танылған киелі қаланың тарихы туралы Сарайшық мемлекеттік тарихи-мә­дени музей-қорығының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбілсейіт Мұхтар: «Осыдан бес жыл бұ­рын Атырау облыстық «Хан Ордалы – Сарайшық» музей-қорығы Мәдениет және спорт министрлігінің «Сарайшық» музей-қорығы республикалық мекемесі болып қайта құрылғаны көпшілікке бел­­гілі. Жаңадан бекітілген кадрлық құрам­ды қалыптастырып, музей-қорықтың не­гізгі функциясы тарихи мұрамыз Са­рай­шықты қорғау міндетіне кірістік. Қара­пайым музейлердің міндеті мәдени мұралар – жәдігерлерді сақтаумен, ал музей-қорықтар оларды сақтап қана қой­май, ескерткіштерді қорғаумен айна­лысады. Біз ғылыми зерттеу жұ­мыс­тарын қалыптастыру және дамыту үшін облыстық, республикалық деңгей­де өзіндік қолтаңбасы бар тарихшы ға­лым­дарды, тіпті шетелдік тарихшы ғалым­дарды тартқанбыз. Бұл ретте көптеген ғы­лыми жоба дайындалып, ғылыми кон­курстарға қатысып келеміз. Бір жоба аяқ­талса, екінші жобаны қолға алып жүзеге асырудамыз», дейді.

Тәуелсіздік алғаннан бері зерттеу жұ­­мыстарының нәтижесінде Зайнолла Самашевтың бірнеше автормен бірлесе жазған 3 монографиясы, басқа да автор­лардың көптеген еңбегі жарық көр­ген. Бірнеше ғылыми еңбек пен баспа өнімдері шығарылып, біраз деректі қорық қызметкерлері өз күшімен брошюра түрінде дайындап, сатылымға шығарған.

Сарайшық – 1982 жылдан респуб­ли­ка­лық тізімдегі қорғауға алынған ескерт­кіш. Бірақ еліміз тәуелсіздік ал­ған­ға дейін бұл жерде қорғау жұмысы жүргізілді деп айтуға келмейді. 1937 жылғы Н.Арзютовтың, 1950 жылғы Ә.Мар­ғұланның қазбалары бір ғана маусымды қамтып, жалғасын таппай қалған. Л.Галкин 70-80 жылдары шағын қазбалар жүргізген екен. Не­гізінен Жайықтың тасқынынан кейін жар­қа­бақта ашылып қалған нысандар мен жәдігерлерді ғылыми есебінде белгілеп тір­кеп отырған. Ал қаланы өзеннің шаюы үздіксіз созыла берген. 1996 жылдан бас­тап Сарайшықта тұрақты қазба жүр­гізген З.Самашев Үкімет алдына аталған мәселенің қаралуына байланысты талап қойғаннан кейін 2016-2018 жылдары Аты­рау облысы әкімдігі қаланың мәдени қабатын қорғайтын дамбы мен жағаны бетондау жұмысын жүргізді. Осылайша, ескерткішті қорғауда алғашқы нақты жұмыс іске асты.

Сарайшыққа қатысты жұмыстарды соңына дейін жүргізу арқылы ескерт­кіш үстіндегі көшіруге жататын Ескі Сарайшықауылының аумағы мен көне деректердегі көлдердің орнын, қазақ зираттарын қосып, бұрынғы құжаттар­да 50 гектар деп белгілеген ескерткіштің аумағын 99 гектарға дейін ұлғайтылған. Осылайша, республикалық қорғауға жататын мемлекеттік тізілімде тұр­ға­нына 40 жылдан асса да Сарайшық қала­шығының заңды шекарасы дәл қазіргі күні айқындалып, құжатталып отыр. Әри­не, маңызды құжатты заңдастыруда «Қаз­қайтажаңарту» мекемесі жәрдем­дескен көрінеді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өткен жылы Атырау облысындағы жұмыс сапары барысында: «Сарайшықты ел ішінде және шет мемлекеттерде дәріп­теуімізге болады. «Ортағасырлық Сарай­шық» жобасын соңына дейін жеткізу керек. Сондай-ақ арнайы визит-орталықты уақтылы іске қосу маңызды. Көне қала­ның орнын туристік нысан ретінде да­мытуға және оның танымалдығын арт­тыруға арналған тұжырымдама әзірлеу қа­жет. Бұл – бүкіл еліміздің туризм саласы үшін маңызды», деп жергілікті билік пен Үкіметке тапсырма берген еді.

Сонымен, музей-қорық Туризм және спорт министрлігімен бірлесе 2023-2027 жылдар аралығына арнайы тұжырымда­ма жасады. Тұжырымдама ортағасыр­лық Сарайшық қаласының тарихи және мә­де­ни ескерткішін зерттеуге, консервация­лау­ға, сонымен қатар жаңғыртуға байланысты қалыптасқан жағдайға белсендi түрде ықпал ету қажеттiлiгiнен туындап, алдағы 2023-2027 жылдары Сарайшық­та ғылыми зерттеу, ізденіс және қалпы­на келтіру жұмыстарын дамытудың не­гізгі бағыттарын айқындады деуге бола­ды. Жоспар бойынша ортағасырлық Сарай­шықты қорғау аумағын қалпына келтіру жұмыстары ғылыми зерттеу, ізде­ніс жұмыстарымен қатар жүргізіледі. Зерт­теу нәтижесінде ашылған және бұ­рыннан анықталған нысандарды тарихи нақтылық негізінде ішінара қайта қалпына келтіру көзделіп отыр. Зерттеу тарихи-археологиялық, палеоэкономикалық, тарихи-географиялық және палеоантро­пологиялық бағыттарын қарастырып, бір сөзбен айтқанда, кешенді жұмыстар енді басталмақ. Қазірдің өзінде «Қазқайта­жаңарту» мекемесі министрліктен нақты тапсырма алды.

«2021 жылдан бері өз күшімізбен қазақтың Қасым ханы жерленді деген «Хан моласы» орнын анықтап, сол аумақ­та археологиялық қазба жұмыстарын жүр­гіздік. Зерттеуімізді Атырау облысы әкім­дігі қолдап, нәтижесінде бұрын Сарай­шықта кездеспеген ортағасырлық 2 көрхананы белді ғалымдар мен архео­логтер З.Са­машев, М.Елеуов, М.Қожа, ре­сейлік ар­хеолог сарайшықтанушы В.Пла­хов және өзге де мамандармен ақылдаса келе ашқанымыз бар. Өкінішке қарай, көрха­налар тоналған, адам сүйектері рет­сіз үйілген, орындары ауыстырылған. Дегенмен мамандардың күшімен сүйектер жасын анықтадық. Ол ХV-ХVІ ғасырға келіп тұр. Көрханадан табылған бархат матасына зерттеу жүргізген белгілі маман Т.Крупа оның алтын-күміс жалатылғанын және оны ХV-ХVІ ғасырда елдің элитасы кигенін анықтады. Кейін белгілі генетик М.Жабағинмен хабарласып, бірнеше антропологиялық материалдарды зерт­теуге жібердік. Алда жаңалықтар болады деп ойлаймыз. Үлкен жетістігіміз – 2021 жылдан бері министрліктің тапсырысы бойынша «Қазақстанның батыс өңіріндегі алтынордалық қалалар, көне керуен жолдары және керуен-сарайлар: пәнаралық зерттеулер (ХІІІ-ХV ғғ.)» бағдарламасын зерттеуіміз. Жоба жетекшісі – тарих ғы­лымдарының докторы, профессор Ұлжан Ахметова», дейді профессор Әбілсейт Қапизұлы.

Бүгінде ғылыми жоба аясында Махам­бет ауданы мен Атырау қаласы аумағынан жаңа 15 ескерткіш анықталды. Олардың құ­жаттамасын жасақтап, алдын ала қорғау тізіміне енгізуді ұсынып отыр.

Жоба аясында ғалымдар Мәскеу, Санкт-Петербург, Астрахан қалалары және Өзбекстан елінің мұрағаттары мен кітапханаларына барып, Үргеніш – Са­рай­шық аралығындағы керуен жолда­рына ғылыми зерттеу жұмыстарын жүр­гізген. Олардың басты мақсаты – Сарай­шықтың орта ғасырда Жошы ұлысы им­периясының астанасы мен саяси-эко­номикалық, рухани орталық екенін дәлел­деу. Өйткені қала отарлау заманында әдейі қиратылып, жер бетінен жойылған.

Әңгіме барысында Әбілсейт Қапизұлы Ғылым және жоғары білім министрлігі жариялайтын іргелі де қолданбалы зерттеулер байқауына қатысқанын, 2020-2022 жылдар аралығында жарияланған грант­тық қаржыландырудан ГУЛАГ жүйесінде Атырау жерінде болған Прорва лагерін зерттеп, тың мұрағаттық деректерді ғы­лыми айналымға қосқанын, лагерьдің орнын, атқарған қызметін анықтап, ғылы­ми жинақты оқырманға ұсынғандарын айрық­ша атап өтті.

Ғылыми жобаның тағы бір тиімділігі – музей-қорықтың материалдық-техника­лық жағдайының жақсаруы. Осы арқылы бірнеше компьютер, дрон мен құрал-жабдықтар алынып, халықаралық байланыстарды дамытуда ғылыми экспедициялар да ұйымдастырылған.

Құрылысы бірнеше жылға созылған «Сарайшық» сапар орталығы биыл мамырда салтанатты түрде ашылды. Оған арнайы 2 гектар жер бөлініп, туристер мен келушілер үшін барлық жағдай жасалған.

Әбілсейіт Мұхтардың айтуынша, атал­ған орталықтың басқаларға қарағанда өзін­дік ерекшелігі бар. Құрылыс бары­сында ортағасырлық стильге сай келетіндей, ХІV-ХV ғасырдағы шығыстық қала сәу­­летіне тән етіп салынды. Турис­тер Са­пар орталығына келген сәті­нен бас­­тап Алтын орда, Ноғай ордасы, Қазақ хан­дығының астанасы болған ортағасырлық Сарай­шықтың тарихын дәлелді тарихи құжат­тармен, археологиялық жәдігерлермен толық таныса алады. Тағы бір өзгеше­лігі – музей экспозициясын жасақтау жұмыс­тарының қатар жүргізілуі. Алдын ала бел­гілі ғалымдармен кеңесе отырып, орта­ғасырлық музей экспозициясының концепциясы дайындалған.

Орталық палеонтология және сақ-сар­мат заманы, Алтын орда кезеңі, Қазақ хан­дығы кезеңі, Ноғай ордасы кезеңі, медиа-зал, Сарайшықтың аңыздары құмды шоу­мен бейнеленген. Сарайшықтың күйреуі мен қайта жаңғыруына арналған алты негізгі көрме залы бар. Экспозициялық зал­дарда ақпараттардың барлығы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде берілген.

Сарайшық тарихында ерекше із қал­дырып, оның дамуына сүбелі үлесін қос­қан Әлкей Марғұлан мен Зайнолла Сама­шевтың жеке заттары сақталған. «Алтын қайық» аңызы желісінде салынған «Секер көл» картинасының 3D маппингте қайта жаңартылған туындыны айтуға болады.

«Сапар орталығы – Сарайшықтың мәдени мұрасын еліміз бен шетелдерде насихаттау, тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау мен олардың сақталуын қам­тамасыз ету, сонымен қатар туризм сала­сының заманауи талаптарына сай туристік орталыққа айналуына бағыт­талған. Бұған қоса «Сарайшық» музей-қорығының базасы заманауи құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген. Бо­ла­­шақта келушілер үшін жоғары дең­гей­де қызмет көрсетуге, мәдени-ағар­ту, ғы­лыми зерттеу жұмыстарын жан­дан­дыруға өз үлесін қосып, мәдени-ағарту және имидждік орталық деңгейіне дейін ке­ңейтіп, тарих ғылымы, археология, қай­та өндеу, өнертану, этнографиямен ұш­тастыру жоспарда бар», дейді қорық директоры Ә.Қапизұлы.

Бүгінгі таңда қорықта 5 мыңнан аса жәді­гер бар. Бұл – археологиялық қазба, бар­лау-іздестіру жұмыстары бары­сында табылған және музейге сыйға тар­тыл­ған жәдігерлер. Биыл бір кездері Сарай­шықтан табылып, Атырау облыстық тари­хи-өлкетану музейі қорына берілген төрт дана құнды жәдігер кері қайтарылған екен. 1909 жылы Сарайшықтан табылған ортағасырлық хұмның ауыз бөлігінде Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанынан «Адам көркі жүз ол, ол жүз көркі – көз, Ауыз көркі тіл ол, ол тіл көркі – сөз» деген үзінді келтірілген.

Әлемге танымал Қытай фарфоры – села­дон да ерекше құнды жәдігерлер са­на­тынан, себебі селадон ыдыстардың шы­ғу тарихы тереңде жатыр әрі аңызға бер­гісіз құбылмалы қасиеті бар. Орта ғасырда жақпа май, дәрі-дәрмек сақтауға пайдаланған альбарелло ыдысы да – сыры мен сынын жоғалтпаған жәдігердің бірі. Музей қоры құнды жәдігерлер қатарына ортағасырлық бедерлі сырлы ыдыс­тар, штампөрнекті құмыралар, алтын әшекейлер, қаражылтыр қыш бұйымдармен толыққан.

«Сарайшыққа мемлекеттік көзқарас енді ғана өзгерді. Тұжырымдамаға сәй­кес келелі жұмыстар қатары басталады. Орта­ғасырлық қалаға туристер кіретін қақпа, қаланы қоршау, қала орнында ашық аспан астындағы музей мен демалыс орындарының құрылысын жүргізу жоспарда бар. Сарайшық – еліміздегі Алтын орда заманынан қалған жал­ғыз империялық қала. Кезінде импе­рия билеу­шілері әлемдік саясатқа ықпал жа­­сады. Қасым хан бабамызда өз аталары Жошы хан, Орыс хан, Барақ хан билеген таққа қол созды. Бұл – тарихи шындық. Оның ойы жүзеге аспаса да, бүгінгі алып аймағымызды мәңгілік бізге мұраттап кетті деп ойлаймын. Бұ­дан шы­ғатын қорытынды мемлекеттік дең­гейде Сарайшыққа қатысты арнайы ғы­лыми зерттеулер жүргізуді жеке тапсырыс ре­тінде беру қажет. Түбінде Сарайшықта Алтын орда музейі жұмыс жасаса деген үміт бар», дейді Ә.Мұхтар.