Оптимистік деңгейдегі бюджет

Жиынды ашқан Мәжіліс төрағасы Костенко кенішіндегі апатқа тоқталып, бұл тұтас халқы­мыз үшін үлкен қасірет екенін жет­кізді. Депутаттар атынан қай­тыс болған кеншілердің отбасы мен жақындарына көңіл айтты.

Қайғылы апатқа кінәлі кім?

Күн тәртібіне шығарылған мәселелер талқыланбастан бұрын депутат Арман Қалықов сөз сұрап, Костенко шахтасындағы қайғылы оқиғаға байланысты Мәжіліс атынан депутаттық са­уал жолдады.

Костенко шахтасындағы қайғылы оқиға бүкіл Қазақстан халқын дүр сілкіндірді. Бұл жағдай «Казахстанская» шахтасындағы апаттан 2 ай өткеннен кейін болып отыр. Мұндай жазатайым оқиғалар өз қызметкерлеріне жауапсыздықпен қарау салдарынан болғаны айқын.

Осындай жазатайым оқиға­лардың барлығы компания­ның осы жылдар бойы, шын мәнінде, Қазақстан кеншілерінің маңдай тер мен адал еңбегінің арқасында ақша тапқанын көрсетеді. Өйткені «АрселорМиттал» бәрінен дерлік үнемдеген. Кейінгі төрт жылдағы ресми мәліметке сүйенсек, компания жылына 200 миллиард теңгеден астам табыс тауып отырған, оның басым бөлігін шетелге шығарған», деді А.Қалықов.

Депутаттың айтуынша, жа­салған ескертулерге, өнеркәсіптік қауіпсіздікке инвестиция салу, көмір өндіруді кеңейту, барлық өндірісті жаңғырту туралы келіс­сөздер жүргізуге әрекет жасал­ғанына қарамастан, компания еш келісімге келмеген.

«Салдарынан биылдың өзінде екі апаттық жағдай болды, ком­панияның елде жұмыс істеген бүкіл кезеңінде жүздеген отандасымыз қаза тапты. Мыңдаған адам денсаулығынан айырылып, мүгедек болып қалды. Қазіргі жағдайда Президент бірден-бір дұрыс шешім қабылдады, ол – «АрселорМитталмен» ынты­мақтастықты тоқтату.

Өкінішке қарай, егер шетелдік инвестор кетсе, онда барлық өндіріс тоқтайды деген 90-жылдары қорқыныш бізде әлі де бар. Мүлдем олай емес. Біз кәсіпорынның жеткілікті ақша таба алатынын көріп отырмыз. Көмір өнеркәсібінде 30 жылдық тәжірибесі бар қызметкер ретінде қарағандылықтарды сабырға шақырғым келеді.

Бізде осы жылдар ішінде тікелей инвестор бола алатын, әлеу­меттік жауаптылығы бар кәсіп­керлер саны жеткілікті дәре­жеде өсті. Осы трагедиядан кейін басқаша болуы мүмкін емес. Кәсіпорынды өз бетінше дамыту үшін өзіміздің кәсіби кадрларымыз жеткілікті деп санаймыз. Қарағанды көмір бассейні мен болат балқыту комбинатының стратегиялық нысандар екенін түсінеміз. Он мыңдаған адамның тағдыры солармен байланысты. Қарағанды, Теміртау, Шахтинск және Рудный қалаларын ешкім тастап кетпейді», деді А.Қалықов.

Осы орайда, депутат алдағы уақытта әрбір жұмыскердің өнер­кәсіптік қауіпсіздігі мен еңбегін қор­ғауға ерекше назар аудары­латынын атап өтті. Қара­пайым жұ­мыс­шылардың жағ­дайын жақ­сартудың, кеншілер мен олар­дың отбасылары ертеңгі күнге сеніммен қарауының маңызын жеткізді.

«Бұл мақсатта депутаттар әрбір жұмысшының еңбегін қорғау жөніндегі заңға маңызды түзетулер әзірлеп, Үкіметке жібер­дік. Заң жобасында өнеркә­сіптік қауіпсіздік инспекция­сы және еңбек инспекциясы тұр­ғысынан мемлекеттік бақы­лауды күшейту ұсынылды. Жұмыс­шылардың қауіпсіздігі, олардың еңбек құқықтарын қорғау артта қалып отыр. Бүгінде елімізде өнеркәсіптік қауіпсіздік жөніндегі 260 мемлекеттік инспектор ғана бар. Бұл жеткіліксіз екені айдан анық.

Үкімет өндірістегі жұмыс­шы­лардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша бақылау функция­ларын күшейту туралы ойлануы керек. Бұдан басқа, елдегі ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарды тексеруге мораторийді алып тас­тайтын кез келді. Біз қауіпті және зиянды өндірістерде жұмыс істейтін барлық адам үшін зейнетке шығу жасын төмендету бойынша жұмысты жалғастырамыз», деді А.Қалықов.

Экономикада оң өзгеріс бар

Бұдан кейін депутаттар күн тәртібіне шығарылған заң жо­баларын қарады. Атап айт­қанда, Мәжілістегі Қаржы және бюд­жет комитеті Түркі мем­ле­кет­тері ұйымына мүше елдер­дің үкіметтері арасындағы оңайла­тылған кеден дәлізін құру туралы ратификациялық келісімді жұмысқа алды. Сондай-ақ «Қазақ­стан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпараттық қауіпсіздік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы екінші оқылымда мақұлданды.

«Қазақстан Рес­пуб­ликасы­ның Ұлт­тық қоры­нан 2024-2026 жыл­дарға арнал­ған кепіл­ден­дірілген трансферт туралы» заң жобасы да қаралды. Аталған мәселе бойынша Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров баяндама жасады.

«Үкімет кепілдендірілген трансферттің мөлшерін екінші жыл бюджеттік қағидаларды қолдана отырып анықтады. Бұл қағидалар Ұлттық қор қара­жатының сақталуын қамтамасыз етуге және оның валюталық актив­терін 2030 жылға қарай 100 млрд долларға дейін жеткізуге ық­пал етеді. Заң жобасында мұнай­дың кесімді бағасы 2024 жылы барреліне 43,4 доллар, 2025-2026 жылдары барреліне 40,2-41,8 доллар деңгейінде белгіленген.

Осыны ескере отырып, Ұлт­тық қордан кепілдендірілген трансферттің мөлшері 2023 жылы 2,2 трлн теңгеден 2024-2026 жылдары жыл сайын 2 трлн теңгеге дейін төмендеумен айқындалды. Жоспарлы кезеңде Ұлттық қор­дың валюталық активтері 2024 жылы 68 млрд долларға дейін қалпына келтіріліп, одан әрі 2025-2026 жылдары 80,7-93,3 млрд долларға дейін өседі деп болжанады», деді Ә.Қуантыров.

Сонымен қатар «2024-2026 жыл­дарға арналған респуб­лика­лық бюджет туралы» заң жоба­сы талқыланды. Бұл мәселе жөніне Ұлттық экономика ми­нистрі Әлібек Қуантыров, Премьер-министрдің орынбасары – Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев, Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов баяндама жасады.

«Болжам бойынша 2024 жылы ішкі жалпы өнімнің нақты өсуі 5,3 пайызды құрайды, кейін 2028 жылы 6 пайызға дейін өсе­ді.

5 жыл ішінде ішкі жалпы өнім­нің орташа жылдық өсуі 5,8 па­йызды құрайды. Номиналды ішкі жалпы өнім 2024 жылғы 135 трлн теңгеден 2028 жылы 218,5 трлн теңгеге дейін өседі. Экономиканың барлық базалық саласында оң динамика күтеміз. Шикізаттық емес сектор болжамды өсудің негізгі драйверлерінің біріне айналады.

Өнеркәсіптегі орташа жылдық өсу қарқыны 2024-2028 жылдары 4 пайызды құрайды. Өңдеу өнеркәсібі орта есеппен 4,9 па­йыз деңгейінде өседі және тау-кен өнеркәсібінің өсу қарқынынан озып кетеді. Қашаған, Теңіз және Қарашығанақ кен орындарын­да өндірісті кеңейту есебінен мұ­най өндіру 95,4-тен 102 млн тоннаға дейін ұлғаяды. Ауыл шаруа­шылығының орташа жылдық өсімі 4,5 пайызды құрайды», деді Ә.Қуантыров.

Сала басшысы құрылыс саласы да жоғары қарқынмен өсетінін алға тартты. Нақты сек­тор­дағы өндірістің өсуі қызмет көр­сету секторының орта есеппен 6,3 пайызға өсуіне ықпал етеді. Ішкі тұтынушылық белсенділік сауда қызметтерінің орта есеппен 7,4 пайызға өсуіне жол ашпақ.

«Көлік саласындағы болжамды өсім орта есеппен – 6, ақпарат және байланыс саласында 7,8 пайызды құрайды. Салаларда экономикалық белсенділікті арттыруға инвестициялық жобаларды іске асыру, нақты сектор мен шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау жөніндегі шаралар ықпал етеді. Экспорт көлемі 2024 жылы 83,1 млрд АҚШ долларынан 2028 жылы 94,8 млрд АҚШ долларына дейін ұлғаяды, импорт 60,7-ден 65,6 млрд АҚШ долларына дейін артады. Инфляцияның нысаналы дәлізі 2024 жылы – 6-8, 2025 жылы 5,5-7,5 пайыз деңгейінде айқындалды, кейіннен 2026-2028 жылдары 5 пайызға дейін төмендейді.

Республикалық бюджет пен Ұлттық қордың параметр­лерін анықтауда бюджет параметр­лерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету және Ұлттық қордың жинақ функциясын күшейтудің негізгі міндеті қойылды. Бюджеттік параметрлерінің тұрақтылығы салық базасын ұлғайту және бюджеттік қағидаларды қолдану есебінен қамтамасыз етіледі. Жалпы, Мемлекет басшысының тапсырмалары мен Парламент депутаттарының бастамалары Үкіметпен қабылданып жатқан республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс базасын толықтыру бойынша шаралар есебінен іске асырылады.

Бұл ретте республикалық бюджеттің кірістері 2024 жылы болжам бойынша 16,1 трлн теңгені немесе ішкі жалпы өнімге қатысты 11,9 пайыз деңгейінде құрайды. Биылғы бағалаумен салыстырғанда өсім 2,7 трлн теңгеге артық. Жоспарлы кезеңде олардың 2026 жылға қарай 18,4 трлн теңгеге дейін немесе 14,1 пайызға артуы керек», деді Ә.Қуантыров.

Министр экономиканың даму қарқынын ұлғайту, салықтық әкім­шілендіруді жақсарту, кө­лең­келі экономиканың үлесін төмендету оң серпін беретінін алға тартты. Осыны ескере отырып, республикалық бюджеттің теңгерімін кірістер базасы есебінен қамтамасыз ету үлесі 2022 жылғы 62,4 пайыздан 2024 жылы 70,3 пайызға дейін және одан әрі 2026 жылы 76,3 пайызға дейін көбеймек.

«Номиналды мәнде респуб­ликалық бюджеттің шығыстары 2024 жылы 24 трлн теңгеден 2026 жылы 25,2 трлн теңгеге дейін біртіндеп ұлғаяды. Ішкі жалпы өнімге қатысты олар­дың 2024 жылғы 17,8-ден 2025-2026 жылдары 15,6-14,6 пайыз­ға дейін төмендейді. Осы лимит шеңберінде ұлттық басым­дықтарға сәйкес бюджеттің жалпы көлемінің орта есеппен 68 пайыз деңгейінде стратегиялық бағыттарда шығыстардың шоғыр­лануы қамтамасыз етіледі.

Бюджеттік параметрлердің шынайылығын қамтамасыз ету бойынша қабылданып жатқан шараларды ескере отырып, фискалдық және мұнай емес тапшылықтардың мәндері 2024 жылы ішкі жалпы өнімге қатысты 2,6 және 6,5 пайыз деңгейінде тиісінше одан әрі төмендеумен айқындалды», деді Ә.Қуантыров.

Бюджет тапшылығы 2,6 пайызға дейін азаяды

Бұдан кейін сөз алған Қаржы министрі Е.Жамаубаев 2024 жылы 20,4 трлн теңге көлемінде түсім күтіп отырғанын мәлімдеді. Трансферттерді есепке алмағанда, кірістер 16,1 трлн теңге немесе түсімдердің жалпы сомасының 80 пайызын құрамақ.

«Келесі жылы Ұлттық қордан 3,6 трлн теңге көлемінде трансферт тарту жоспарланған. Соның ішінде нысаналы трансферт – 1,6 трлн теңге. Бұл қаражат әлеуметтік маңызы бар және стратегиялық инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыруға бағытталады. Оған автомобиль жолдарын, жылу, газ және сумен жабдықтау, инженерлік желі­лер­ді жаңғырту кіреді. Сондай-ақ ұлттық жобалар аясында жүздеген әлеуметтік нысандарды салу қарастырылған.

Бюджеттің 2024 жылға ар­нал­ған шығысы биылмен са­лыс­тырғанда 1,5 трлн теңгеге ұлғайып, шамамен 24 трлн теңгені құрады. Бюджет тапшылығы ішкі жалпы өнімге 2,6 па­йыз деңгейінде болжанады. Ол 2026 жылға қарай біртіндеп 2,3 пайызға дейін төмендейді. Республикалық бюджеттің басым бөлігі мемлекеттік және әлеу­меттік міндеттемелерді толық­қанды орындауға, өңірлерді дамытуға бағытталған», деді Е.Жамаубаев.

Біріншіден, индекстелген зейнет­ақы мен жәрдемақыны төлеуге 5,4 трлн теңге қарас­тырыл­ған. Отбасыларды қолдау үшін бала күтімі кезеңі 1,5 жасқа дейін ұзартылды. Осы мақсатқа келесі жылға 93,3 млрд теңге көзделген.

«Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес 2028 жылға дейін әйелдердің зейнеткерлік жасы 61 жас деңгейінде сақталды. Бұл 150 мыңнан астам адамды қамтиды және 3 жылға қосымша 473 млрд теңгені қажет етеді.

Екіншіден, денсаулық сақтау жүйесін дамытуға, оның ішінде «Ауылда денсаулық сақтау­ды жаңғырту» ұлттық жобасын іске асыруға 2,4 трлн теңге бағыт­талады. Ұлттық жобаға сәйкес, 655 денсаулық сақтау объектісін салу және 32 аудан­аралық ауру­ха­наны жаңғырту жоспарланды. Бұл, 4 млн-нан астам ауыл тұрғынын мамандандырылған медициналық көмекпен қамтуға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, білім беру саласын дамытуға, оның ішінде «Жайлы мектеп» ұлттық жобасын іске асыруға 1,7 трлн теңге бағытталады. Соған сәйкес 369 мектеп салу жоспарланды. Балабақша педагогтерінің еңбекақысын 30 пайызға көтеруге 96 млрд теңге қарастырылды», деді Е.Жамаубаев.

Сала басшысының мәліметіне сүйенсек, бюджет шығыстарының тағы бір маңызды бағыты өңір­лерді дамытуға бөлінеді. Бұған республикалық бюджеттен 7 трлн теңгеден артық қаражат қарастырылған. Яғни жалпы бюджет шығыстарының шамамен 30 пайызын құрайды. Сонымен қатар Үкімет резерві есебінен «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасын іске асыруға қосымша 15 млрд теңге, өңірлердегі әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды жаңғыртуға 38 млрд теңгеге жуық қаражат бөлінбек.

«Бесіншіден, халықтың табысын арттыру бағдарламасы аясында азаматтарды жұмыспен қамту үшін 2024 жылға 3,5 трлн теңге көзделген. Соның ішінде 1,5 млн астам жұмыскердің жалақысын көтеруге 2,5 трлн теңге қарастырылған. Өңірлік жұмыспен қамту карталарына 724 млрд теңге көзделген. «Ауыл аманаты» жобасы шеңберінде 100 млрд теңге бөлініп, 18 мың­ға жуық жұмыс орнын ашу бол­жанған. Мемлекеттік қолдау көр­сету­ге шамамен 380 млрд теңге көзделген, бұл 11 мың жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді.

Алтыншыдан, экономиканың нақты секторын дамытуға 2,8 трлн теңге бағытталады. Оның ішінде кәсіпкерлікті қолдауға 1,2 трлн теңге жоспарланған. Өңдеу өнеркәсібіндегі ірі жобаларды қаржыландыруға 120 млрд теңге бағытталады, шамамен 2,5 мың тұрақты жұмыс орны ашылады. Көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жеңілдікпен кредиттеу көлемі жыл сайын 140 млрд теңгені құрайды. Солтүстік Қазақстан облысының тәжірибесі бойынша ірі инвестициялық жобаларды іске асыруға 2024 жылы 100 млрд теңгеге кредиттер беріледі», деді Е.Жамаубаев.

Сондай-ақ күш құрылым­дары­ның 2024 жылға арналған шы­ғыстары 2,6 трлн теңге көле­мінде бекітілмек. Қаражат ұлттық қауіпсіздік стратегиясын іске асыруға, мемлекеттік қорғаныс тапсырысын жүзеге асыруға, әскери қызметшілердің жекелеген санаттарына еңбекақыны жоғарылатуға, ішкі істер органдарын қосымша материалдық-техникалық жарақтандыруға бөлінеді.

Инфляция тежеліп келеді

Бұдан кейін сөз кезегін Ұлт­тық банк төрағасы Т.Сүлейменов алды. Оның айтуынша, геосая­си шиеленіс пен әлемдік нарық­тар­дағы құбылмалы жағдайға қарамастан, елімізде қазіргі экономикалық жағдай тұрақты және оң динамика көрсетіп отыр.

«Ішкі жалпы өнім осы жыл­дың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 4,7 пайызға артты. Негізгі капиталға салынған инвестициялар биыл 9 айда 12,1 пайызға өсті. Жылдық инфляция сегіз ай қатарынан төмендеп келеді. Оның қазіргі деңгейі ақпан айындағы 21,3 пайыздан қазан айының қорытындысы бойынша 10,8 пайызға дейін немесе 2 есе төмендеді. Инфляцияның төмендеуіне сыртқы инфляциялық қысымның әлсіреуі, сондай-ақ Үкіметтің нақты шаралары мен Ұлттық банк жүргізіп отырған ақша-кредит саясаты ықпал етті.

Азық-түлік инфляциясы 10,4 пайызға дейін баяулады. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар инфляциясы 11,1 пайызға дейін төмендеді. Қазан айында қызметтер бағасының өсімі 11,0 пайызды құрады. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен ақы­лы қызметтер инфляциясының жоға­ры көрсеткіштері жанар-жағармай мен тұрғын үй-ком­муналдық қызметтердің тари­фі­не реттелетін бағаларды рефор­малауға байланысты», деді Т.Сүлейменов.

Баяндамашының сөзіне сай, инфляция қазіргі мәнінен 2024 жылдың соңында – 8, ал 2025 жылы орта есеппен 6 пайызға дейін баяулайды. Кейін мақсатты 5 пайыздық деңгейде сақталады. Ұлттық банк инфляцияның бір­тіндеп тұрақтанып келе жатқанын ескере отырып, тамыз бен қазан айларында базалық мөлшерлемені екі рет 16,75 пайыздан 16 пайызға дейін төмендетті.

«Сонымен қатар жекелеген факторлар мен тәуекелдерге назар аударған жөн. Біріншіден, сыртқы сектордағы факторлар: әлемдегі базалық инфляцияның орнықты болуы, кейбір сауда-серік­тес елдер тарапынан инфля­циялық қысымның артуы, мұнай бағасының жаһандық инфляцияға әсері және геосаяси тәуекелдердің күшеюі, оның ішінде Таяу Шы­ғыс­тағы қалыптасқан жағдай.

Екіншіден, инфляцияның ішкі факторлары: фискалдық ынталандыру, орнықты ішкі сұраныс және жоғары инфляциялық күтулер. Сонымен бірге реттелетін баға­ның өсуінен қайталама әсердің тәуекелдері. Жалпы, бағалардың қазіргі өсу қарқыны, яғни қазан­дағы айлық инфляция 0,7 па­йызды құрап, біздің таргеттен әлі жоғары қалыптасты.

Инфляцияны ауыздықтау – эконо­микалық өсім мен әлеу­меттік тұрақтылықтың басты шарты. Қым­­батшылық, ең алдымен, халық­тың әлеуметтік осал санатына теріс ықпал етеді. Бұл – осы азаматтарға қосымша салынатын салық. Сондықтан Ұлттық банк инфляцияны тұрақтандыру – ең басты міндет деп санайды», деді Т.Сүлейменов.

Жалпы отырыс соңында Мәжіліс төрағасы Е.Қошанов рес­пуб­ликалық бюджетке қатыс­ты пікірін білдірді. Оның айтуын­ша, құжаттың түпкі мұраты – халықтың әл-ауқатын арттыру.

«Республикалық бюджет бірінші кезекте Президент жүк­теген міндеттерді іске асыру­ға бағыт­­талып отыр. Құжат әлеу­мет­тік міндеттемелерді толық орын­­дауға, елдің тұрмысын жақ­­сартуға мүмкіндік береді. Бюд­жет екі ай бойы жұмыс топтарын­да жан-жақты талқыланды. Тал­қылау барысында көптеген сыни пікір болды, ұсыныстар ай­­тыл­ды. Олардың барлығы бүгін қабылданған бюджетте ес­керіл­ді», деді Е.Қошанов.

Сондай-ақ Мәжіліс спикері бірқатар жайтты шешу үшін депутаттар тарапынан қосымша қаржы қарастырылғанына назар аударды. Бір ғана мысал, 2,5 трлн теңге бағдарламалар мен жобалардың маңыздылығына қарай қайта үйлестірілді.

«Ең өзекті мәселе – инфляция мен азық-түлік бағасы. Жылу, жарық, жол, сумен қамтамасыз ету де – түйткілді мәселелер. Мем­­лекеттік борыштың өсуі де депу­таттарды алаңдатып отыр. Үкімет бұл жайттарға ерекше көңіл бөліп, жүйелі түрде айналысуы қажет. Бюджетті талқылау кезінде сайлаушыларымыздың осы және өзге де талап-тілектері ескерілді.

Сонымен қатар Үкіметке Ұлт­тық қордың қаражатына иек арта бермей, басқа да кіріс көз­дерін қарастырған жөн. Өздеріңіз біле­сіздер, Президенттің тапсыр­ма­сымен «Ұлттық қор – бала­ларға» жобасы іске асырыла бастады. Сондықтан Ұлттық қордағы қар­жы көлемі қоғамның басты назарында екенін ұмытпаңыздар. Ендігі міндет – бюджетті тиімді іске асыру. Депутаттар бекітілген бюджеттің орындалуына жүйелі түрде бақылау жүргізеді. Мем­лекет басшысы бізге дәл осындай жауапты міндет жүктеп отыр. Ең бастысы, бюджеттің әр теңгесі өз мақсатына жетуі қажет», деді Е.Қошанов.

Депутаттар талқылаудан кейін Ұлттық қордан 2024-2026 жыл­­­дарға арналған кепілден­дірілген трансферт пен 2024-2026 жылдарға арналған рес­публикалық бюджет туралы заң жобасын қабылдап, Сенаттың қарауына жолдады.