Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
– Біздің Қастек жақта Омарбек Жантаев деген дәулетті болыстың ұрпағы болған. Жігіттің төресі десе болғандай, сегіз қырлы, бір сырлы жан екен. Кәмпескеге ілініп, Сібірге жер аударылған. Жолда қашып шығып, ауылға жасырын жетеді. Осындағы үңгірлерді тасалап күн кешеді. Омарбек Жантаев таудың қуыс-қуысына тығылып, кеңес өкіметі өкілдерінен бой тасалап жүреді. Оның ізінен түскендерге ұстатпай, тығылып қала береді екен. Туған жердің әр тасына дейін білетін адам оңайлықпен ұстатсын ба, кеңес өкіметінің жергілікті билік өкілдері тіпті аэроплан да жібереді, бірақ таба алмайды.
Ел аштыққа ұшырап жатқанда аң атып, құс ұстап, арасында арғы беттен мал айдап келіп, ашыққан халқына қарлығаштың қанатымен су сепкендей болса да көмегін береді. Осылайша, бір өзі талайларды аштықтың шеңгелінен аман алып қалады.
Омарбек Жантаев бір орыннан екінші жерге тез із суытып, қуғыншыларға ұстатпай жүреді. Суықтөбе, Қордай, Долаңқара, Ақтеректің тауында, тіпті кейде қырғыз Алатауына да өтіп кетіп, бой тасалайды. Дегенмен заман қатты бұзылып, дүние тарылып бара жатқандай болғасын қасындағы серіктерін жинап алып, «енді мынадай болып жағдай күн асқан сайын қиындап барады, енді рұқсат, Қытайға кетемін дегендеріңіз болса – Қытайға барыңыздар, қырғызға сіңіп кетемін десеңдер оған да рұқсат, қайда барамын десеңіздер де кетуге болады» деп рұқсатын береді.
Омарбек Жантаев «өзім әзірге осы жерде қала тұрамын, бір айдан соң жолға шығамын» дейді. Осы кезде кеңес өкіметінің жандайшаптары Омарбек Жантаевты ұстай алмай, әбден мезі болып, ақыры араға тыңшыларын кірістіреді. Сатқындар, тыңшылар ел ішінде қашан да болған ғой. Сондай тыңшылардың бірі Омарбек Жантаевтың қайда жүргенін айтып қойып, қызыл әскерлер оны қапыда қоршап алады. Қызыл әскердің бір командирі Омарбек Жантаевтың басын кесіп алып, денесін Суықтөбені ең құзар жартасынан лақтырып жіберіпті.
Омарбек Жантаевтың арғы аталары батыр болған. Омарбек Жантаевты соңғы батыр десе болады. Ауылдастар арасынан жиналған деректік материалдар негізінде мен Омарбек Жантаев туралы, осы оқиғалар туралы «Кек» деген романымда жаздым.
Енді Мақыш Райымбекұлы туралы айтып берейін. Менің «Мақыш балуан» деген повесім бар. Ол қуғын-сүргін көрген Мақыш балуанға арналған. Бұл туынды өзі балуан, өзі әнші, өзі ақын Мақыш балуанның тағдырынан сыр шертеді. Мақыш балуанның өмірі туралы ел аузынан естіген, аңыз-әңгімелерден түйгенімді көркем тілмен қағаз бетіне түсірдім. Мақышты Қастек болысына атақты мемлекет қайраткері Ораз Жандосов ревком қылып тағайындаған. Ұжымдастыру кезінде, «асығыстық жасамайық, артын күтейік, бәрі жақсы болып жатса көше жатармыз», деп қарсылық жасағаны үшін Мақыш балуанды абақтыға жауып, артынан ату жазасына кеседі. Жамбылдың үзеңгілес серігі, ақын, батыр, әрі балуан Мақыш Райымбекұлының қилы-қилы тағдырын повесте әр қырынан көрсету мақсатым болды. Бұрынғы Қастек болысы, қазіргі Жамбыл ауданының тұңғыш ревкомы болған, өнерімен қазақ-қырғызға аты кеңінен танылған, кейін репрессия құрбанына айналған Мақыш балуанның өмір деректері бар мұнда.
Мақыштың түрмеде жатып жазған қоштасу хатын Сарқытбай көшіріп алған. Ал Сарқытбай мені бірінші сыныпта оқытқан ұстазым әрі өлең-қиссаларды жатқа айтатын жыршы еді. Мақыштың балуандығын ел арасындағы аңыздардан көп еститінмін. Оның қырғыздың атақты батыры Тістеуікпен найзаласып, жеңгенін ауыл ақсақалдары тебірене айтып отыратын.
Мақыш Райымбекұлы 1878-1940 жылдар аралығында өмір сүрген. Шапырашты руының екей тармағынан. Жасынан Жамбылдың тәлімін көрген, Жамбылдың ауылдасы болған. Жетісудағы қырғыз-қазақ жиындарындағы айтыстарға түскен, жекпе-жек күреске де қатысқан. Сонымен бірге шежірені өлеңдетіп айтады екен. Қырғыз манабы Шабденнің асында қырғыз балуаны Сабырмен, екінші кезекте орыс-казак балуаны Подмоговпен күресіп, бас бәйгені жеңіп алыпты (30 сом, 4 жылқы). «Байга у кара киргизов по случаю смерти манапа Шабдена в Пишпекском уезде, 1912 г.» деген кітап бар (авторы – С.Е.Дмитриев), бұл оқиға сол кітапта да айтылады. 1913 жылы Верныйда ұйымдастырылған Жетісудың облыстық ауылшаруашылық көрмесінде Шапырашты Жәпек батырдың сауыт-сайманын киіп, қару-жарағын асынып, қазақтың сайыс өнерін көрсеткен. Көрме Романовтар әулетінің патшалық құрғанына 300 жыл толуына арналған болатын. Сол көрмеде түскен Мақыш Райымбекұлының суреті сақталып, бізге жетті.
Мақыш Райымбекұлы 1916 жылғы көтеріліске де қатысқан. Бекболат Әшекеұлы, Сатай Көбегенұлы сияқты қолбасшылармен қатар жүреді. Өзі де жасақ құрып, басқарған. Қастек көтерілісінің жетекшісі Сатай Шиен маңындағы шайқаста оққа ұшып, қаза тапқан. Мақыш оған «Сатай батыр» деген жыр арнаған, өзі елді аралағанда, осы дастанын аузынан тастамай, айтып жүреді екен.
Мақыш Райымбекұлы «халық жауы» деп ұсталып, 1933 жылы түрмеде өлтірілді. Қастек болысының ревкомы болған. Қазіргі Жамбыл ауданының алғашқы кеңестік жергілікті басшысы. Мақыш Райымбекұлы халық жағында болған.
Дайындаған –
Айткүл МАХАЕВА,
Абай атындағы ҚазҰПУ профессоры,
тарих ғылымдарының докторы
