Журналист өмірін сақтандыру: Заңға өзгеріс енгізу қажет пе?

Еліміздегі 5 мыңға жуық БАҚ-тың 90 пайызы жекеменшік екенін ескерсек, бұл мәселе көпті мазалайтыны айтпаса да түсінікті. Заң жобасының новеллаларын түсіндірген министр бұл сұрақтың біржақты мәселе емес екенін айтты. «Норма дұрыс, өйткені журналист төтенше жағдайлар немесе соғыс аймағындағы оқиғалар туралы ақпарат тарату барысында оның өмірін сақтандыру өте маңызды. Бірақ тағы бір мәселе – БАҚ – шағын және орта бизнес субъектілері. Сондықтан біз қазір осы норма бойынша олардың құқықтарына нұқсан келтірмеу үшін сараптама жүргізіп жатырмыз. Әрбір редакция өз журналистерін сақтандыруға міндетті деп санаймыз. Норманы барлық жағынан талқылаймыз: депутаттар да, жеке сараптама да өз анық­тамасын береді», деді сала басшысы.

Ендігі жерде бұл мәселе ресми БАҚ-тар мен өз бетінше күн көріп жүрген журналистер арасында қалай рет­тел­мек? Оның үстіне жыл өткен сайын тілшілердің өмірін сақ­тандыру әлемдік тұрғыда өзекті мәсе­леге айнала бастады. «Press Emblem Campaign» үкіметтік емес ұйымының мәлі­мет­теріне көз салсақ, 2022 жылы дүние жүзінде 29 елдің 115 журналисі өз мін­детін орындап жүрген кезде мерт болған.

Ал ЮНЕСКО деректері былтыр 86 журналист пен БАҚ қыз­мет­кері қайтыс болды дегенді алға тартады. Өз кезегінде ха­лық­аралық журналистер федерациясы (IFJ) 2022 жылы қызмет бабында 67 журналист қаза тапты деген мәлімет берді.

Қалай десек те, қайғылы көр­сет­кіштер 2021 жылға қара­ғанда 45 па­йыз­ға жоғары. Жур­на­лис­тер­ді қорғау жөніндегі комитет БАҚ өкілдерінің қа­за­сы көбіне Украина (15), Мексика (13), Гаи­тиде (7) тіркелгені туралы нақты мәлімет таратты. Қайтыс болған әріп­тестеріміз қаңғыған оқ, жаза­тайым оқиғалардың құрбаны болса, олардың ішінде қудалауға ұшы­рап, қасақана өлті­ріл­гендері де бар...

Сонымен министрдің қоғам кө­кейін­де жүрген жағдайды қоз­ғауы ақ­парат айдынында жүр­ген талай әріп­те­сімізді елең­де­­тіп, осы бастамаға қа­тысты бірқатар сауалға жауап іздеуге түрт­кі болып тұр. Шындығында БАҚ қызметкерлерін қызметтік мін­дет­терін орындау барысында сақтандыру бойынша заңға өзгерістер енгізу керек пе?

Жеме жемге келгенде ми­нистр­­­дің бұл ұсынысы мүдделі та­рап­­тардың да қызығушылығын оятып отыр. Мәселен, еліміздегі сақтандыру мекемелері төтенше жағ­дай­лар мен апат орындарынан хабар тарату маңыздылығын ес­­кере отырып, журналистерді сақ­­­­тандыру туралы министр Аида Балаеваның ұсынысы орын­ды деп есептейді. Дегенмен бұл норманы енгізу заңды жан-жақ­ты талқылау мен сараптама жұмыс­та­рын жүргізуді талап ететінін де ұмытпаған жөн.

Осыған орай журналистерді қыз­­мет­тік міндеттерін атқару ба­ры­­сында жазатайым жағ­дай­­­­­лардан сақтандыру туралы ұсы­­­­нысқа қатысты «Евра­зия» өмірді сақтандыру компа­ния­­­­сының басқарма төрағасы Оксана Радченко кә­сіби тұрғыда төмендегідей пікір біл­діріп, тарата баяндап берді.

Алдымен 2005 жылы Қа­зақ­стан­да заңнамалық дең­гей­де қызметкерді еңбек (қызметтік) мін­деттерін (ЖОМС) атқару ке­зінде жазатайым оқиғадан мін­­детті сақтандыру туралы заң қа­был­данғанын еске салу керек.

Заң жұмыс берушілерге жұ­мыс­керлерді еңбек (қызмет­тік) міндеттерін атқару кезінде жазатайым оқиғадан міндетті сақ­тан­дыру туралы талапты белгі­лейді. Қызметкер қаза тап­қан­да немесе қызметтік мін­детін орындау барысында ең­бек­ке жарамдылық қабілетінен белгілі дәрежеде айырылған жағдайда сақтандыру компаниясы зардап шеккен адамның немесе оның отбасы мүшелерінің пай­да­сына сақтандыру төлем­де­рін жүзеге асыруға тиіс. Тө­лем­дердің мөлшері мен ұзақ­­тығы жәбірленушінің жала­қы­сының көлемі мен оның қам­қор­лығындағы, асырауын­да­ғы адамдардың болуына байланысты (әдетте кәмелетке тол­ма­ған балалар немесе мүгедек ата-аналар) белгіленеді.

Оксана Радченко алға тартып отыр­ған­дай, ЖОМС туралы заңның қол­данысына медиа саласында жұмыс істейтін мекемелер, кез келген басқа кә­сіп­орын­дармен қатар (шахтерлер немесе кеңсе қызметкерлері болсын), бұқаралық ақпарат құрал­да­ры жатады. Осы­лай­ша, БАҚ қызметкерлерінің қызметтік мін­дет­терін орындау барысында оларды сақтандыру арқылы қорғауды қамтамасыз ету үшін қосымша заңнамалық өзгерістер талап етілмейді. Қолданыстағы заң­намамен аталған мәсе­ле­лер реттеледі.

Осы арада ЖОМС заң жобасы аясында сақтандыру тек еңбек келісімшарты бойынша жұмыс істеп жүрген журналистке қатысты екенін айта кету керек.

Кәсіби тәуекел класы жұмыс беру­ші­нің экономикалық қызмет түріне байланысты анықталады. БАҚ қыз­метінің түріне байланыс­ты (баспа басылымы, телевизия, радиоарна және т.б.) ұйым 1-ден 4-ке дейінгі (заңда белгіленген 22 екеуінің ішінен) кәсіптік тәуекел сы­ныптарына жатқызылуы мүм­кін.

Дегенмен, журналистердің бірқатары БАҚ-тың штаттық қыз­мет­керлері болып табылмай­тынын (еңбек шарты жоқ), аза­маттық-құқықтық сипаттағы шарт­тар (МЖӘ) бо­йынша фри­лан­серлер ретінде жұмыс іс­тей­тінін ескере отырып, осы са­нат­тағылардың өз таң­дауы бо­йынша Қазақстанның кез келген сақтандыру компаниясында жазатайым оқиғадан ерікті сақтандыру шартын жасасу мүм­кіндігі бар.

Ал енді жауынгерлік іс-қимыл аймағында немесе ТЖ кезінде қызметтік міндеттерді орындау мәселесіне келсек, журналист өз міндетін орындау барысында, яғни іссапар кезіндегі жазатайым оқиға – сақтандыру жағдайы ретінде қарастырылуы мүмкін.

Бұл ретте, егер сақтандыру жағ­дайы іскери қимылдар айма­ғын­да болса, сақтандырушы сақ­тандыру төлемін жүзеге асы­ру­дан босатылады. Сақтан­ды­ру­­шыны сақтандыру төлемін жүзеге асырудан босатудың осы негізі заңнамада белгіленген және сақ­та­нушының қызмет түріне байланысты қандай да бір ерек­ше­лік­тер жоқ.

ЖОМС туралы заңнамада ұйымдық-құқықтық нысан жағ­да­йында кейбір Мем­ле­кет­тік кәсіпорындардың қызмет­кер­­лерін міндетті түрде сақ­тан­­дыруды қа­жет­сінбейтін де нормалар бар болса, бұлар – ұйымдық-құқықтық нысандағы мем­лекеттік мекемелер, комму­нал­дық мемлекеттік мекеме, сондай-ақ республикалық мемле­кет­тік мекемелер.

Алайда «Qazaqstan», «Хабар» телеарналары, сондай-ақ «Egemen Qazaqstan» мен «Казахстанская правда» газеттері сияқты мем­лекеттік БАҚ акционерлік қо­ғам немесе жауапкершілігі шек­теулі серіктестік ретінде ұйымдық-құқықтық формаға ие. Осы­лай­ша, мемлекеттік БАҚ АҚ немесе ЖШС ретінде әрекет ете­тін­діктен өз қызметкерлерін ЖОМС шең­бе­рін­де сақтандыруға міндетті.

Осы арада азаматтық-құқық­тық сипатқа ие еңбек шарты бойын­ша іс­тей­тін журналистер жұмыс беру­ші­нің ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан, ЖОМС шеңберінде сақ­тан­ды­руға жатпайтынын қоса кету қажет. Демек бұл тек штаттағы қыз­мет­кер­лер сақтандырылады деген сөз.

ЖОМС келісімшарты жоқ, бірақ жұмыстағы жазатайым оқи­ға­лар болса ше? Бұл мә­се­­леде жасалған ЖОМС ке­лісім­­шар­тының болмауы жұ­мыс беру­шіні еңбек қыз­мет­тік мін­деттерін атқару кезін­де қызмет­кер­дің өмірі мен ден­сау­лы­ғына келтірілген зиян­ды өтеу жауап­кер­шілігінен босатпайды.

Азаматтың өмірі мен денсау­лы­ғына келтірілген зиянды өтеу заңда белгіленген тәртіппен, ал дау туындаған немесе келген зиянды өтеуден бас тартылған жағ­дайда – сот арқылы жүзеге асы­рылады.

Жұмыс беруші жасасқан ЖОМС шарты болмаған кезде БАҚ қызметкері қаза тапқан немесе оның қызметтік міндеттерін орын­дау нәтижесінде кәсіби еңбекке қабілеттілігінен айырылу дәре­жесін алған жағдайда, зар­дап шеккен қызметкер немесе оның қамқорлығындағы адамдар кейін­нен жұмыс беруші жүзеге асыратын сақтандыру өтемімен бірдей өтемақы тағайындауды талап ете отырып, сотқа жүгінуге құқылы.

Алматы