– Айнұр Жұмабекқызы, әңгімені әріден бастасақ. Алдымен өзіңіз туып-өскен мекен, білім алған оқу ордаңыз, отбасыңыз жөнінде айтып өтсеңіз.
– Мен Ақтөбе қаласынан 70 шақырым қашықта орналасқан Мәртөк ауданының тумасымын. Әкем – инженер-механик, анам медицина саласында қызмет етеді. Бір әкеден төртеуміз. Ата-әженің көзін көрмесем де, олардың өсиетін, тәлімін, кәдімгі қазақы танымды әке мен анадан бойыма сіңіріп өстім. Дастарқаннан батасыз тұрмақ түгілі, қазіргі көп отбасы мән бермейтін ұлттық салт-дәстүрімізді берік ұстанамыз. Тіпті үстел басында орыс тілінің тұрмыста кірігіп, құлаққа үйреншікті болған сөздері де айтылмайды. Бұл – өмірлік жолымды қазақ филологиясымен байланыстыруыма сеп болған бірден-бір фактор. Орта білімді сол елді мекендегі мектеп-гимназияда тәмамдадым. 9-сыныптан бастап шығарма, өлең жазуға ынтам ашылды. Мұны байқаған қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі назарымды сол арнаға бұрып, қолдау көрсетті. Үш жыл қатарынан Ақтөбенің атынан көп сайысқа қатысып, жүлделі орындарды иеленіп жүрдім. Сөйтіп, 11-сыныптан кейін Алматыдағы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология факультетінің «қазақ филологиясы» мамандығына грантқа түстім. Ал магистратураны Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің филология факультетіне тапсырдым. Қазір 2-курста оқимын.
– Ұлттық ойындарды стартап арқылы жаңғырту идеясы қалай келді?
– Ойлап қарасам, кішкентай кезімнен белгілі бір іс-әрекеттер арқылы бұл идеяға бейімделген екенмін. Себебі мектепте, бакалаврда оқып жүргенімде жоба, стартап деңгейінде болмаса да, осы бағыттағы түрлі бастаманы байқап көрдім. Ана тілімізге, төл мәдениетімізге деген қызығушылығым жанашырлыққа ұласып, мен үшін бәсі биік мүмкіндіктерге жол ашылды. «Talapai» жобасы туралы ой 2022 жыл тамыз айының соңында антикафеде туындады. Мұндай нысандарда көбіне шетелдің ойындарын жиі кезіктіреміз. Одан қалды, қазір жасөспірімдерді тапанша кезенуге, тіпті суицидке итермелейтін ойындар қаптап кетті. Содан «Олардың орнын алмастыратын қазақта үстел ойындары бар ма?» деген сауал маза бермеді. Әу баста ойыма қорапшадағы асықтар келді. Бірақ оны немен байланыстыратынымды білмей, дал болдым. Кейін Астанадағы ұлттық академиялық кітапханадан бастап, төл ойындарымыз туралы еңбектер мен энциклопедияларды ақтардым. Арасынан үстел ойнына келеді-ау дегендерін іріктеп алдым. Ережелерін өзара салыстырдым. Белгілі этнографтардың пікірін оқыдым. Филолог маман болған соң зерттеу, талдау үдерістерімен жете таныспын. Сөйтіп, тұжырымдамасын жасақтап, бір жүйеге келтірдім. Ішіне қандай ойындар кіретінін нақтыладым. Бастапқыда бұл жобаға жеті ойын кіріктіремін деп жоспарладым. Бірақ қаражат тапшылығына байланысты бес ойын ғана енгізуіме тура келді. Олар – «Бес тас», «Құмар», «Ағаш үй» бестемшесі, «Тұмар» бестемшесі және «Тоғызқұмалақ» ойындары. Әсіресе «Тоғызқұмалақты» бәріміз білеміз. Алайда бала кезден көріп келе жатқан тоғызқұмалақтың сырты көк пластик, тастары да көпке ұсынатындай күйде емес. Оған жастар қызықпайды. Телефонға телміру деген үлкен мәселе тағы бар. Туысқан аға-әпкелерім балаларының үнемі құлтемірге еліріп отыратынын айтып, шағымданады. Жай ғана телміріп қоймай, психикасын бұзып алған іні-сіңлілерім бар. Қанша жерден оларды жаныма жақын тартып, ақылымды айтсам да, көбі бері бұрылмай, ештеңеге қызықпайтынын айтады. Ал мен білім, ізденіс жағына зейін қоямын. Айналамда сондай орта болғанын қаладым. Алғашында іні-бауырларым онша тартыла бермеді. Сондықтан өзім сияқты жастардың назарын аударатындай, қазақтың ұлттық ойындарын жаңаша бағытта шығарамын деген ой туды. Ханталапай ойны басталарда айтылатын «Талапай-ау, талапай, табылды ойын алақай!» деген екі жол өлең бар. «Талапай» сөзінің түпкі этимологиясы – бір нәрсені бөліске салып алу. Жобамды «Talapai» деп атауымның сыры да осы, мен ойындарды іздеп таптым, енді соны жұртшылық таласып-тармасып іліп кетсе екен деймін. Көздеген меже орындалып келеді. Қазір жастар қызығушылық танытып жүр.
– Байқап қарасақ, әр ойын сөмке тәрізді ағаштан жасалған, сыртында ұлттық нақыштағы ою қашалған қорапта ұсынылған. Ең қызығы, бұл жай ағаш сөмке емес екен, функционалды. Оны ашып, ойын ойнауға да болады. Бұл да тапқырлық, креативті идея емес пе?
– Идея санамда сарт еткенде-ақ креативті ұсынудың барлық жолын қарастырдым. Сөйтіп, дизайнердің көмегіне жүгіндім. Бастапқыда студенттермен жұмыс істегенім дұрыс деп санадым. Жалындап тұрған, жаңашылдыққа құмар жастардың тың идеялары бар шығар әрі бұл қаражат жағынан да тиімді болатынына сендім. Кейін олардың жұмысы көңілімнен шықпады. Маған сапалы дүние керек екенін анық сезіндім. Жан-жақтан сұрастыра келе, ұлттық оюларымызды жаңғыртып жүрген білікті маман Жанғазы Сейдахметовпен кездесіп, идеямды ортаға салдым. Жобаны қалай елестеткенімді, қалай көретінімді айттым. Қағаз бетіне түсіріп те бердім. Ол кісі бірден қолдай кетті. Меніңше, бұл өзіңнің жұмысыңа деген іштегі сенімді арттырады.
– Бір жағынан бұл ойындар ұлттық тәрбиеден ажырап бара жатқан қазақты түп қазығына тартатын таптырмас құрал секілді. Осы ретте ойындарыңыз туралы толығырақ айта өтсеңіз.
– Қазір ең басты ойындарымның бірі – тоғызқұмалаққа ұқсайтын «Бестемше». Көп адамның тоғызқұмалақ ойнамау себебі – оның ұзақ өтуінде. Ал бестемше оның қарапайым түрі, әрі кетсе 10-15 минут ойналады. «Бестемшенің» негізгі формасы киіз үй, оны күрделендіру мақсатында жаңа бір түрін шығардым, оны «Тұмар» деп атадым. Оның да өз ерекшеліктері бар. Барлығы халықтың назарын аударып жүр. Енді «Бестемшенің» онлайн түрін мобильді қосымша ретінде шығарғым келеді. Сондай-ақ алдағы уақытта «Ләңгі», «Ат жарыс», «Шалма» ойындарын да қарастырып, жобамды кеңейтуді жоспарлап жүрмін. Мәселен, «Ләңгі» – балалардың дене қозғалысына жақсы әсерін тигізеді. Ләңгі туралы ұзақ ойландым, оның да өз стандарттары бар, еліміздегі жалғыз бренд болғандықтан, үлкен жауапкершілікті жүктейді, лайықты сапалы дүние жасау қажет. Сосын шахмат секілді асықпен үстел үстінде ойналатын «Ат жарыс» ойнын қосамын. Бала кезімізде жіппен ойнайтын «Шалма» ойны қазақтікі. Ескі сүрлеуге салып, орыстың ойны деп ойлайтын шығармыз, бірақ этнография туралы кітапты ақтарғанда, біздің ұлттық ойнымыз екені белгілі болды. Ондағы формаларға мән берсеңіз, кереге, уықтың пішіндері шығады. Мен оны кейін байқадым. Сол ойынды да жаңғыртып көргім келеді. Жалпы, шахматтан кем түспейтін, өз болмысымызды көрсететін керемет ойындар бар. Бірақ кейбір ағаларымыз оны патенттеп алған. Ойын түрлерін іздегенде біразына хабарластым, пайда көздемейтінімді, жай ғана ұлттық ойын түрінде насихаттауға рұқсат сұрадым. Сонда да келіспеді. Интернетте ол ойындарға қомақты қаражат бөлінгені жазылған, бірақ шын мәнінде жарыққа шықпаған. Есеп үшін бір-екі мектепке апарылған, бірақ еш нәтиже жоқ. Халықтың ұлттық ойнын қалай патенттеп алуға болады? Ойынның дизайнын, қорапшасын, жазуын патенттеуі мүмкін, бірақ тұтас ойынды патенттеп алу меніңше дұрыс емес.
– Демек бұл бағытта да өзіндік проблемалар бар…
– Біріншіден, қазір креативті экономикада қазақтың үстел ойындары нарығы бос тұр. Сондықтан мейлінше ұлттық брендімізді зерделеп, әлі де толықтыру қажет. Бұл ретте тағы бір проблеманың басы қылтияды. Халық арасында төл ойындарымыз туралы түсінік қажет деңгейде емес.
– Екі жылға жуық уақытта жобаның қаржысы қалай өтеліп жатыр? Қандай да бір байқауларға қатыстыңыз ба? Жетістіктеріңіз бар ма?
– Менің арнайы командам жоқ. Әзірге өзім ғана еңбектеніп жүрмін. Жалпы, жобаға бірнеше миллион қаражат жұмсалды. Белгілі бір кезеңде қажет болған мамандарды тарттым. Немесе түрлі жарысқа қатыстым. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде бизнес-инкубатор студенттермен тиімді жұмыс істейді екен. Бұл туралы естіген бойда идеямды айтып, ұсынып көрдім. Жаңылыспасам, олар қаржылық сыйақысы бар жарыстарды жиі ұйымдастырып тұрады. Сол жарыстардың біріне қатысып, 2-орын иелендім. Қаржылай сыйақы 100 мың теңге берілді. Бұл жобаға кеткен шығынды өз қалтамнан өтегендіктен, 100 мың теңге маған әжептәуір көмек болды. Сондай-ақ былтыр жыл аяғында «Тәуелсіздік ұрпақтары» грантын жеңіп алдым. Осы ретте жастарға жан-жақты қолдау білдіріп отырған Мемлекет басшысына, жарысты ұйымдастырған Мәдениет және ақпарат министрлігіне алғыс айтамын. Бұл тек жастарға емес, креативті индустрия өкілдеріне жасалған көмек деп білемін. Оған қоса 2023 жылдың қараша айында халықаралық Берлин базары жәрмеңкесінде 50-ден аса елдің қатарында Қазақстанның атынан ұлттық ойындарымызды таныстырдым. Сол Германиядағы Франкфурт университетінде жаңадан ашылған креативті хабқа өз ойындарымызды қойдық. Алдағы уақытта ынтымақтастық негізінде біраз іс-шара ұйымдастырамыз деген сенімдемін. Франкфуртқа жақын жерде орналасқан бір қалада көп қазақ шоғырланған. Олардың тоғызқұмалаққа қызығушылығы басым екен. Мендегі басты мақсат – қазақтың ұлттық ойындарын елімізде және халықаралық аренада таныту.
– Әңгімеңізге рахмет. Іске сәт!
Әңгімелескен –
Зейін ЕРҒАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»
