Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ертедегі домбыралардың үні дың-дың етіп әсерлірек шығатын көрінеді ғой. Сәкеннің «дыңылдап қалқып баяулай» дейтіні содан болса керек. Себебі бес-он құлаш ащы ішек ширатылғанда бұратылып-бұратылып қысқарады да, домбыраға таңылады. Шерткенде арасында тербеліс молырақ жүреді де, ұзақ дыңылдап тұрады. Саусақ бір пернеден екіншіге ауысқанда дауыстар тұйықталмай бір-біріне ілініп-шалынып, екі нота бір-бірін қауып, үн ерекше қаулап, бас-аяғы тұтаса барады. Сонда гитардың шиыршықталған ұсақ-ұсақ сымдары осы домбыра ішегінің көшірмесі болуы мүмкін. О баста, бала күнінде ауылда домбырада шебер ойнаған Қорабай Есеновтің испанның темір ішекті гитарын қазақы мәнерде құйқылжытқаны кездейсоқ емес, осы құбылыстардан қалыптасқанға ұқсайды. Сенсеңіз де, сенбесеңіз де сол, «қазақ гитарының атасы» Қорекең сол жеті ішекті аспапты студент болғанда бір-ақ ұстапты. Демек құнары ұлттық қайнарда тұр.
ХХ ғасырдың ортан белінен былай отандық өнерде гитар қазақша сөйлеп шыға келді. Қазақ даласына Қорабай көтеріп келгендей әсер қалдырды оны. Сүйреп әкелген жоқ және қазақы нақышта күйлеп әкелді. Темір ішектің өзі қазақша тебіреніп кеткен жоқ па? Қорабайдың қолы тигенде. Негізі гитар о баста алты ішекті аспап-ты, кейінде қазақтың жетігенін көргендер жетілдірді ме екен, XIX ғасырда «алтыгенге» жетінші ішекті қосыпты ғой. Мұны айтып отырғаным, қоңыр үнді Қорабайдың ұстағаны – гитардың жеті ішектісі. Мұның тартылуы мүлде бөлек, алты ішектіні тартқан сияқты емес, кейбір тұсында теріп тартуға тура келеді. Осы жеті ішекті гитармен «Жас қалам», «Жалғыз аққу», «Қоштасу», «Мәңгі шырақ», тағы басқа әндерінің алды-артын күлтелегенде, оркестр сүйемелдеп тұрғандай әсер қалдырады. Әсіресе «Жалғыз аққуды» (Жылжиды аққу) салғанда. Бірақ бұл жолы біз Қорабай Есеновтің «Жас қаламына» тоқталамыз.
«Кездессең ұрлана қараймын» деп басталатын ән қазақ даласында гитардың сұлу сыңғырынсыз естілсе, құлаққа қона қоймайтындай болады да тұрады. Бұл да қазақ өнеріндегі Қорабайдың ықпалы дерлік. «Жас кезімізде біз Қазақ радиосынан Қорабайды тыңдап өстік, сонымен жатып, сонымен ояндық. Сол Қорабай әлі де шырқап келеді», деді бірде Көпен Әмірбек. Жеті ішектің иесі сахнаға осылай шақырылатын және алғашқы орындайтыны осы «Жас қалам» болатын. Халық ішіне кең таралған туындыны кейінде Сейіл Аяған гитардың сүйемелдеуімен эстрадаға салып орындады, «Жігіттер» тобы таза эстрадалық жанрда жазып шықса да, Қорекең қалыптастырған алғашқы нұсқадан алысқа ұзай қойған жоқ. Бұл жерде тоқталғымыз келетіні, әнге көзіктіретін әншақыртқының мызғымастығы, автор әу баста туындының басында ойнайтын әуен ләмінің өзін бұлжымайтын етіп құйып тастағанының өзі үлкен әңгіме. Аталған әнді бертінде бірнеше әнші қырық құбылтып шырқағанымен, эстрадаға жыққанымен, Қорекең қайыра салса, қайта түлеп шыға келеді туынды. Халық қабылдай береді. Дауыс шау тарта бастаса да, жүрек сол қалпы, гитардың қағысы тіпті күрделеніп, ширай түскен бе дерсіз. Бұрынғы жазылған дауыстардан гөрі қазір алыстан талып жететіндей, тіпті кейбір жері жетпей қалатындай үзіліп барып естіледі де, үздіктіріп, дымыңды құртып қояды. Бұл – қазақ күй шертісінде ғана кездесетін сирек құбылыс. Тақ-тұқ еткен, келтесінен қиып-қиып тастаған жаттанды дыңғыр емес, кәдімгі жүректің қағысы. Саусақ басына жүрек түбінен атқақтаған саздың төркіні қайдан тамыр тартатынын жоғарыда келтіргенбіз. Қорабайды қазақ сондықтан қажымай-талмай тыңдап мағұрланады. Ән де, үн де, қағыс та ұлттық бастаудан тамыр тартып тұр. Еліктеп басқаға қойып кетпеген соң өнер иесі болып қалғанын үлгі еткіміз келеді.
Қаншама шәкірт еріп шықты сол кезде бұл кісінің соңынан. «Жас қаламда» шырқалғандай, «асаудай тулаған жас жүректер» жанына жақын әуеннен сая тапқаны өз алдына, соны жалау етіп төбесіне көтерді. Қазақ топырағындағы тұңғыш бард Табыл Досым мен әнші Сейіл Аяғанды атап қана жүр екенбіз. Сол кезде Қазақ радиосын тыңдап өскен Қытай, Моңғолия қазақтарының арасынан да гитарды қазақы мақамға иіп тартқандар аз емес. Өкен Таңсықхан мен Абай Тұрсынбайды атаса да жеткілікті шығар. Біз білетін бұлардың қай-қайсысында болсын Қорабайдың әсері бар. Әредік қолтаңбасы көрініп қалады. Ал Табыл Досым кезінде Қорекеңді «қазақ гитарының атасы» танып, арнайы барып батасын алғаны өз алдына бөлек әңгіме.
