Батыр Баянның есімін Тәтіқара, Үмбетай жыраулар жырлағанымен, бүгінгі қазаққа кеңінен таныстырған – Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы. Эпикалық қуаты жоғары, көркемдігі орасан бұл поэмада батырдың махаббат отына шарпылған жан дүниесінің жомарттығы, жүрегінің пәктігі көрінеді. «Ағалап» тұрған сұлу қызды көзі қимай, ғашық жүректің жанған отына зорға шыдап, тұтқыны болса да қолын тигізбей жүргенде туған інісі мен қыздың опасыздығына күйіп кетіп, ет қызуымен оларды өлтіріп тастайды да өзі соған қапаланып, не істерін білмейді. Ақыры жарлығын екі қылып көрмеген сүйікті ханы Абылайды да тыңдамай қалың жауға аз қолымен шауып, мерт болады...
«Жүрегім мен зарлымын жаралыға Сұм өмір абақты ғой саналыға Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі, Сондықтан жаным күйіп жанады да...» деген күйікті ақын Мағжан қызылдардың тепкісіне алғаш ұшырай бастаған жылдары Ташкенттегі Алаш арыстары құрған алғашқы институтқа барып, оқытушылыққа тұрып, Мұхтар Әуезовпен бір үйді жалдап тұрғанда осы поэманы бір түнде жазып шыққаны белгілі. Батыр Баянның зар күйі оның өз күйімен үйлескен секілді. Поэманың алғашқы жолдарының өзі өкінішті жолдармен басталуы сондықтан екені көрініп тұр.
Жуырда Баян батырдың 310 жылдығы Қызылжардағы Сәбит Мұқанов атындағы облыстық ғылыми әмбебап кітапханада аталып өтті. Онда батырдың исі қазақ жерін қорғаған ерлігі, ел бірлігін сақтаған билігі, бір ханның айналасына елді шоғырландыра білген ұйымшылдығы туралы баяндамалар жасалып, әңгімелер айтылды. Баян батырдың ерлігі Шоқан Уәлихановпен қатар Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Әлкей Марғұлан, Мұхтар Мағауин, Зарқын Тайшыбай, т.б ғалымдардың еңбектерінде жазылған. Баяндама жасаған М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің профессоры Зылиха Бимақанова аталған еңбектерге тоқталып, Баян батырдың өмірі мен ерлігі, елдік істері туралы кеңінен толғады. Ал осы университеттің аға оқытушысы Жазира Көкбас батыр Баянның көркем әдебиеттегі бейнесіне тоқталды.
Жиынға батырдың алтыншы ұрпағы, бүгінгі таңда 96 жасқа келіп отырған Зейнолла Олжабаев ақсақал, жетінші ұрпақтары әнші-термеші Кәмилә Әлібаева мен экономист Аманжол Баймұратов, т.б. қатысты. Олжабай ағамыз батыр бабасының есімі жойылмай, халық жадында сақталуына көп еңбек сіңірген адам. Ол қаланың бұрынғы Пархоменко көшесінің аудан орталығындағы бір мектептің батыр Баян есімімен аталуына, оның алдына ескерткішінің орнатылуына көп күш салды. Бұл іске кезінде Қуаныш Сұлтанов пен Әбіш Кекілбай ағаларымыздың араласуына да ықпал еткен, табанды, қайтпас, қайсар адам. Бірақ «Булаев» қаласының өзін «Батыр Баян» деп атауға көп кедергі болып, өткізе алмай қалды. Осы кеште ағамыз «Батыр Баян» поэмасының шын кейіпкерлері басқа екенін айтты. Мысалы, әдеби шығармадағы Ноян болып жүрген Баян батырдың ағасы Сарының баласы Қыстаубай екен. Баян батыр қуып жетсе де оны өлтірмей, Кіші жүздегі нағашыларына қоя беріпті. Сол жақта ол қалмақ қызы Лағдамен ұрпақ жайып, өсіп-өнген екен. Туған жеріне кейін ғана келеді.
Облысқа белгілі әнші-термеші, ақын Кәмилә Әлібаева батыр бабасына арнаған өлеңін оқыды. Онда мынадай жолдар бар:
«Жетінші ұрпағымын, мақтанамын,
Батыр атам болған деп шаттанамын.
Атамның ерліктері еске алынса
Аспанға айға ұшуға шақ қаламын», – дей келіп, ол қазақтың Қабанбай, Бөгенбай сияқты бабасымен қанаттас батырларының мерейтойлары кеңінен аталып жатқанда батыр Баянның тойлары жетім қыздың тойындай болып жүргеніне қынжылыс білдірді...
Кеш қорытындысында жиналғандар облыс әкімдігіне Булаев қаласының атауын Батыр Баян деп атауды сұраған хат жазу туралы шешім қабылдады. «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» деген осы...
ПЕТРОПАВЛ
