Шығыстанушы ғалымның «Ежелгі дәуірде Орталық Азияда өмір сүрген халықтар туралы мәліметтер жинағы» атты кітабы өз заманында ұзақ уақыт сирек кездесетін библиографиялық еңбек деп бағаланды. Бүгінге дейін бұл туынды тарихшылар үшін құнды дерек көзі саналады. Себебі онда ежелгі дәуірдің тарихы барынша шынайы жазылған.
Содан болса керек, кезінде Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы Этнография институты кітаптың маңызын ескеріп, оның жарық көргеніне 100 жыл толуына орай 1951 жылы тарихи жинақты қайта басып шығарды. Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханадағы кітап мұражайында осы еңбек сақталған.
Кітап мазмұнына қажетті нақтылаулар енгізіп, бірінші басылымның қателері түзетіліп, дереккөздерге сілтеме жасалып, түсініктеме берілді. Қытай дереккөздерінен алынған деректер аудармасымен көрсетіліп, оның ішінде тайпалық, географиялық атаулар, тарихи және арнайы терминдер қоса ұсынылды.
Негізі, Н.Бичуриннің ұлты – чуваш. Чуваштар түркі тектес халық болғанымен православие дінінің бір тармағын қабылдағандықтан, олардың тілінде орыс және угро-фин тілдерінің әсері көп байқалады.
Айтулы ғалымның аталған еңбегі көрнекті жазушы Әкім Таразидің аудармасымен қазақ оқырмандарына жетті. 2008 жылы «Аударма» баспасынан «Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заманғы тарихы» деген атаумен жарық көрген кітапта тарихи деректер мен танымдық мағлұмат өте мол. Өйткені ғалым Орта Азияны мекендеген халықтардың мыңдаған ғасырдан бері сақталған салт-дәстүрінен басталған тарихты жазып қалдырған. Жазушы Ә.Тарази оны көркем әрі жатық аударған.
1923 жылы көрнекті түрколог ғалым Б.В.Бартольд: «Бичуриннің еңбектері тұтас бір ғылыми зерттеу институтының ондаған жылғы зерттеу еңбегіне пара-пар», деп баға берген.
Өмірінде қиянаттан көз ашпаған ғалымның еңбектері әлі күнге дейін тиісті бағасын алған емес. Ол Орта Азияны мекендейтін халықтардың шынайы тарихы Қытай жылнамаларында өте анық жазылғандығын баяндаған. Сондай-ақ ел арасындағы көне аңыздардың шығу тарихы, қисса-дастандардың бастау негізі осында берілген. Кіндік Азия мен Оңтүстік Сібірдегі жер атауларының тарихи негіздері және көк түрік ұғымының пайда болуы мен оның ғылыми термин болып қалыптасуы туралы да тың дерек көрсетілген. Қытай жылнамашыларының тарихи деректерді жазу ерекшелігі қазіргі еуропалықтардың тарихты жазу ережесіне еш ұқсамайды.
Қысқасы, шығыстанушы ғалымның бұл еңбегі тарихымызды тереңнен тануға темірқазық болатын бағалы еңбек.
Мөлдір ТӨЛЕПБАЙ,
Ұлттық академиялық кітапхана қызметкері
