Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Индустрияның кемелденуіне мұқтаж заманда әр қазақ баласы технологияның қыр-сырын меңгеріп, сапалы білім алуы маңызды. Білім-ғылымның дамуы өркениеттің қарқынына тікелей байланысты. Кейінгі онжылдықта білім беруде алдыңғы мың жылдыққа тең көптеген өзгеріс болды. Өзгерістердің негізгі факторы – ғылыми-техникалық үдеріс және қоғамдық цифрландыру. Цифрлық технологияларды дамыту және телекоммуникациялық жүйелер, жасанды интеллект саласындағы әзірлемелер, психология, санаға қонған білім танымды түбегейлі өзгертеді. Ұлттық, мәдениетаралық, жаһандық білімге ілесіп отыру да – өркениет кеңістігіндегі білім арасындағы шекараны бұзбақ. Демек озық ойлы ұлт озық мемлекеттің іргетасын қалайды.
Осы жаңа кезең шығармашылық, сыни және икемді ойлау, эмоционалды интеллектіні дамытумен байланысты жаңа кәсіби дағдыларды қажет етеді. Мәселелерді әділ бағалау және кешенді шешу, шешім қабылдау, басқалармен үйлестіру, қызмет көрсету бағыты да жаңа дәуір адамына сай. Бұл тізім Давостағы Дүниежүзілік экономикалық форумда белгіленген. Мемлекет басшысы да «Жаңа адамдар» жастар қозғалысын құру туралы бастаманы құптап, талапты жастарды әр кез қолдайтынын айтты. Жаңа леп туралы Президент былай дейді: «Қазақстан азаматтарының, әсіресе жастардың еңбекқорлық қағидатын ұстануы маңызды. Сырттан көмек күтудің қажеті жоқ. Қазір заман басқа, яғни маңызды шешімдердің уақыты, серпіліс жасайтын сәт. Жастар болмаса, мұнымен кім айналысады? Қазір Илон Масктің тәжірибесі мен өмірлік ұстанымын үлгі ету үрдіске айналды. Иә, ол отбасымен бірге Оңтүстік Африкадан Америка Құрама Штаттарына келді. Өзінің креативтілігінің, батылдығының, өзіне тән ерекшелігінің арқасында «Илон Маск феноменін» қалыптастыра алды. Мұндай мысалдар өте көп. Жақында мен Нью-Йоркте Американың жоғары оқу орындарын бітіріп, америкалық компанияларға жұмысқа орналасқан жастарымызбен кездестім. Мен оларға: «Біз сіздерді Қазақстан азаматтары деп білеміз. Сіздер – қазақсыздар. Нью-Йорк немесе Еуропа елдері болсын, әлемнің дамушы елдері болсын, қай жерде жұмыс істесеңіз де, қазақ болып қаласыздар» деп айттым».
Бүгінде жүйеге көптеген жанашылдық енгізіліп жатыр. Мемлекет жаһандану заманына төтеп бере алатын өскелең ұрпақтың заманауи қабілетін шыңдауға баса назар аударып жүр. Соның ішінде пәнаралық сипаты мол «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» пәні еліміздің мектеп пен колледждерінде оқытылып жатыр. Оны 2019 жылдан бастап Ғылым және жоғары білім министрлігі енгізді. Білім мен істің арасындағы алшақтықты жою мақсатында осы оқу бағдарламасын құрастырдық. Кәсібін адаспай тапқан, ел ісіне бел шеше кірісетін сапалы маман қалыптастыру мектептен бастау алады. Мысалы, Қостанайдағы колледжде қазақ тілінде білім алатын топ аштық. 100-ден астам студент жұмысшы мамандығын ана тілінде оқып жатыр. Яғни студент өзінің кәсібін үйреніп қана қоймай, оны қалай жетілдірудің және шағын бизнес көзін ашып, әрі қарай үлкен кәсіпке айналдырудың жолын үйренеді.
Жақында ғана Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев «еліміздегі оқушылардың оқу сауаты төмендеп барады» деген пікір айтты. Бұл жастардың білікті маман болуына айтарлықтай қауіпті. Осы мәселенің алдын алу үшін көшбасшы елдердің тәжірибесін негізге ала отырып, Ұлттық бағдарлама әзірлеу ұсынылды. «2023 жылдың желтоқсанында біз ЭЫДҰ PISA-2022 білім сапасын халықаралық бағалаудың жаңа әдісін алдық. Біздің мектеп оқушыларының нәтижелері бойынша өсу динамикасының болмауы көңілге кірбің ұялатады. Кейбір көрсеткіш бойынша жағдайдың нашарлап бара жатқанын байқауға болады. Атап айтқанда, оқырмандық сауаттың төмендеуі ерекше алаңдатып отыр. Біздің оқушылар өзге елдердегі қатарластарынан 3 жылға қалып барады. Жалпы, оқу сауатының төмендеуі жүйелі мәселелерді көрсетеді. Ол бүгінде оқушылардың әлеуметтік желілерге тым әуес екенін білдіреді», деді Сенат спикері. Осыған қатысты жеке тәжірибеммен бөлісетін болсам, «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» оқу бағдарламасы аясында балаларға арналған арнайы топтарды ашып, колледжде жұмысшы мамандарды оқытып, оқулықтармен қамтамасыз етіп келеміз. Яғни «Soft skills» дағдыларын қалыптастырып жатырмыз. Ол үшін арнайы бизнеске арналған кітаптар қорын да дайындадық. Одан қалды оңтүстік өңірдегі оқушыларды да осы бағыт бойынша оқыту ойымызда бар. Жоба бойынша ірі компаниялар студенттерді таңдап алып, оларды қайта даярлайды. Кітап оқу мәдениетін қалыптастырып, инновациялық білім ұсынбасақ, мәселе ушығып кетеді. Оқыту барысында біз геймофикация әдісін қолданамыз, яғни Z ұрпақтың тек сол арқылы әр нәрсеге қызығушылығын арттыруға болады. Оқу бағдарламасы жасөспірімнің психологиясына, жас ерекшелігіне бағытталған. Бұл пәнді оқыту аясында тек бизнеспен айналысу дегенді білдірмейді, ізденгіштік қасиеттерін және өнертапқыш, оқуға деген қызығушылығын арттыру дегенді білдіреді.
Оқыту бағдарламасының авторы ретінде бизнес өкілдерімен қоян-қолтық жұмыс істеу маңызды екенін айтқым келеді. Қазір қарқынды жұмыстың нәтижесі де біліне бастады, халық көңілін өсіріп отыр. Мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалған, бірақ жаhандану заманында кәсіпкерлер өз тәжірибесін мобильді түрде бөлісе алуы керек. Халықаралық тәжірибені зерттей келе, осы тұжырымның жеміс беретінін түсіндім. Мысалы, Дания мемлекетінде кәсіпкерлікті білім беру саласында балабақшадан бастайды екен. Бастамаға бизнес өкілдері де мемлекеттен тыс белсенді араласады. Үкіметтің Данияны жетекші кәсіпкерлік қоғамға айналдыру мақсаты 2006 жылы жаһандық экономикадағы стратегияны әзірлеуінен басталды. Дания кәсіпорындары мен мемлекеттік органдар әлемдегі ең жаңашылдардың бірі болуы керек деген талап қойылды. Тіпті кәсіпкерлікті оқытатын қор да құрылды. Қор ұлттық үйлестіру және қолдау арқылы кәсіпкерлікке оқытуды қолдайтын тұрақты инфрақұрылым ретінде жұмыс істейді. Оқу бағдарламалары, кәсіпті дамыту, таланттарды тану, білімді тарату, халықаралық бастамаларға қатысу және жалпы кәсіпкерлік мәдениетті қалыптастыру сияқты түрлі міндет басты орынға шықты. Бұл үрдіс бізге де керек.
Жұмысшы мамандықтарға жіті көңіл бөлінуі шарт. Біз айтып отырған пән аясында мықты идеялары бар жастарды анықтауға мүмкіндік бар. Елімізде біршама бизнес өкілі түрлі жобаға белсене араласады. Бірақ нақты ел есінде қалатын инновациялық идеяларды қолдап, іске асыру жағы ақсап тұр. Көбіне мұның бәрі тек ірі қалаларда жүреді, шалғай елді мекендерде жоқтың қасы. Ал зерттеуші ретінде айтсам, бұл туралы жалпыәлемдік ғылыми теория бар. Йозеф Шумпетер: «Инновация – кәсіпкерліктің туындысы, ал кәсіпкер инновацияны жасаушы», дейді. Ол «инновациялық үдеріс» ұғымын қалыптастырып, ғылыми айналымға енгізді. Мұндағы бизнес және кәсіпкерлік ұғымдары екі түрлі мағына береді. Кәсіпкерлікті өндіріс факторларының жаңа комбинацияларын құруға байланысты инновациялық-экономикалық және ұйымдастырушылық қызмет деп түсінсек, ал бизнес – пайда табуға бағытталған қазірдің өзінде қалыптасқан экономикалық құрылым. Біздің елімізге тек бизнесмендер емес, кәсіпкерлер де қажет. Сол мәселені шешу көздері жоғарыда жазылған пәнде жатыр.
Әлихан Бөкейханның «Соқасыз, шалғысыз, машинасыз қазақ болмайды. Көп земство қосылып, күрмеліп, союз болып завод ашпасақ, керек-жарақты осы заводта істетпек» деген сөзі бар. Бұл сөздің осы кезеңге де қатысы бар. Біз әлі де кәсіпорындарға мұқтажбыз. Еске сала кетейік, Мемлекет басшысы да қазақ жастары технарь болуға тиіс деген ойын айтқан болатын. Осы олқылықтың орнын толтыруға жоғары аталған оқу бағдарламасы титтей де болсын септігін тигізе алады. Біздің елде жұмысшы мамандықтарға «төменгі санаттағы» мамандық деп қарайды. Ал дамыған елдер кәсіптік-техникалық білім беру сапасына баса назар аударады. Міне, экономикадағы айырмашылық осы жерден шығады. Еліміздегі кәсіптік білім беру жүйесі еңбек нарығының маңызды талаптарына сәйкес келмей жатады. Қазіргі кезде дамыған елдер қатарынан ойып тұрып орын алу үшін нарық пен өндіріске қажетті білікті кадр даярлап, техникалық және кәсіптік білім беруді жүйелеуіміз керек. Германияда 10 күн жүріп, 8 қаланы аралап, жұмысшы мамандықты оқытатын колледждерді зерттедім. Ол жақта мамандар жан-жақты, цифрлық тұрғыдан дамыған. Мемлекет басшысы 2020 жылғы Жолдауында атап өткендей, біз кәсіптік білім берудің барлық жүйесін еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтарды қалыптастыруға қайта бағыттауымыз керек. Кәсіпкерлердің жаңа толқынын даярлау күн тәртібінде. Сондықтан да «Кәсіпкерлік негіздері» пәні білім берудің барлық деңгейінде зерделенуге тиіс. Осыған байланысты мектеп қабырғасынан қалыптасуға тиіс жас кәсіпкерлерді тәрбиелеу маңызды міндет болып қала береді. Білім беру мекемелерінде базалық білім алып, дағдыларды үйреніп қана қоймай, өздерінің дүниетанымдық ұстанымдарын қалыптастырып, қарым-қатынас жасауды және командада жұмыс істеуді, шешім қабылдауды, жауапкершілікті өз мойнына алуды үйренуі қажет. Осының бәрін «Тәлімгер» қорының «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» оқу бағдарламасына енгіздік. Мақсат – кәсіпкерлік білім беру саласындағы сапаны жақсарту, мұғалімдерге арналған оқыту курстары арқылы олардың бастамаларын жандандыру және қолдау, кәсіби қоғамдастық құру, кәсіпкерлік дағдыларды дамыту. Тағы бір маңызды бағыт – экономика саласында ұлттық контентті дамыту. Яғни мемлекеттік тілді кәсіпкерлік пен өндіріске бейімдеу.
Біз жоспарлап отырған орталықтарда бейімділікті анықтап, кәсіпкерлік қабілетті 11 жастан 18 жасқа дейін дамытуға болады. Жалпы алғанда, оқушыларға озық ойлы ұлттың ұғымын барынша сіңіруге жұмыс істейміз.
Хаос теориясында «Көбелек қанатын қақса, әлемнің екінші бөлігінде дауыл тууы мүмкін» деген ұғым бар. Яғни кішігірім өзгерістер үлкен массивтік эффект тудыруы мүмкін, әр істің салдары болады. Бұл ұғымды Эдвард Лоренц алғаш рет 1973 жылы ғылымға енгізген. Дәл осылай кішігірім іс-әрекеттер әлемде жақсы немесе жаман өзгеріс тудыруы мүмкін. Бұл эффект мемлекет ісінде нақты көрініс табады. Озық ойлы ұлт ұғымын кәсіппен байланыстыра білсек, ел іргесі берік болып, талай асулардан кідірмей өтер едік.
Айгүл АХМЕТОВА,
«Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» оқу бағдарламасының авторы, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ әлеуметтану кафедрасының докторанты
