Жасанды интеллект саласын дамыту тұжырымдамасы

Жасанды интеллект қарқынды дамып келе жатқандықтан салаға қатысты ұлттық саясаттың болуы маңызды. Тұжырымдама қа­былдау – нақты жоспар құ­рып, қадамымызды айқындап, жаңа дүниенің игілігін көруге, сон­дай-ақ ықтимал сын - қатерге дайындалуға мүмкіндік беретін бағдарларды құру деген сөз.

«Жасанды интеллектіні да­мытудың 2024-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы» құжаты ашық НҚА сайтында жарияланды. Онда министрлік нейрожелінің жай-күйін талдап, іс-шаралар жоспарын ұсынған.

Негізгі жоспарларға тоқтала­тын болсақ, биыл шілде айын­да «Smart Data Ukimet» ақпа­рат­тық-талдау жүйесі іске қо­сы­лады. Онда мемлекеттік ор­ган­дардың 90-нан астам ақпа­рат жүйесінен дерек жиналады. Жасанды интеллект платформасы соның не­гізінде шешім­дер қабылдауға, оқы­туға, орналас­ты­руға, басқаруға мүм­кіндік береді. Ал қыркүйек айында жасанды интеллект бойынша оқыту курсын бастау жоспарланса, жыл аяғына дейін ұлттық жасанды интеллект платформасы құрылады, есептеу қуатымен қамтамасыз етіледі, цифрлық кодекс жобасы әзірленеді, сонымен қатар қазақ тілінде үлкен тілдік модель жасалады. Маман даярлау ісі де күн тәртібінде. 2025 жылы кейбір жоғары оқу орындарда арнайы білім беру бағдарламасы енгізіледі.

Инвестиция – игілік

Oxford Insights жүргізген Үкіметтің 2023 жылға арналған жасанды интеллектінің дайын­дық индексі зерттеуіне сәйкес, еліміз 193 елдің арасында 72-орын­да, сондай-ақ Үндістан мен Түр­киядан кейін оңтүстік және Орталық Азия бойынша өңір­лік рейтингте 3-орында тұр.

Әлемдік көшбасшылар – АҚШ пен Қытай. Өйткені олар алпауыт ІТ компаниялардың нейрожеліге қатысты зерттеуі мен әзірлемелеріне қомақты ин­вес­тиция салып отыр. ЭЫДҰ елдері, соның ішінде Жапо­ния, Швеция, Германия және Франция мемлекеттері жетекші инвесторлар қатарында. Ал елі­міз тұжырымдамадағы жоспарға сәйкес, жасанды интеллектіні дамытуды ынталандыру мақса­тында жыл сайын, 2024 – 2 млрд тг, 2025 – 3,7 млрд тг, 2026 – 3,7 млрд тг, 2027 – 3,7 млрд тг, 2028 – 3,9 млрд тг, 2029 – 4 млрд тг көлемінде гранттық қаржы­ландыруды арттырмақшы.

Америка жасанды интеллект стартаптарында табиғи тіл­ді өңдеу, машиналық оқыту, ком­пью­терлік көру және визуализация бағыттарын негізге алса, Қытай компьютерлік көру, визуа­лизация, интеллектуалды роботтехника, табиғи тілді өңдеуге басымдық берген. Қазір әлемдік нарықта Google, Amazon, Meta, Apple, Microsoft, IBM, NVIDEA, Open AI сияқты АҚШ компаниялары, сондай-ақ Қытайдың Baidu, Alibaba, Tencent, Huawei, Xiaomi компаниялары өз өнімдерін бел­сенді түрде қолданысқа енгізуді қолға алып, ауқымды зерттеу жұмыстарын бастады. Канада, Жапония, Оңтүстік Корея, Фран­ция және Германия сияқты басқа елдер де жасанды интеллект технологиялары бойынша өз бастамаларымен алға жылжып, қарқынды жұмыс істеп жатыр.

IDC бағалауы бойынша был­­тыр жасанды интеллекті жүйе­­леріне жұмсалған әлемдік шығын 154 млрд долларды құраған. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 26,9 пайызға көп. Осы ретте Bloomberg Intelligence баға­лауынша гене­ративті жасанды интеллект нарығы шамамен 40 млрд доллар көлеміне жетіп отыр. 2025 жылға қарай бұл сан 217 млрд долларға дейін өседі, ал 2032 жылы шығыс 1,3 трлн доллар болады деген болжам бар.

Сарапшылардың пайымда­уынша, жасанды интеллект өріс алған сайын дамыған және дамушы елдер арасында алшақтық пайда болады. Өйткені жасанды интеллект технологияларының дамуы инвестициялық капиталға, мықты кадрлық әлеуетке, зерттеу жүргізуге мүмкіндік беретін дамыған инфрақұрылымға тікелей тәуелді.

Маман даярлау

Мемлекет басшысы Жол­дауында: «Жасанды интеллек­тінің мүмкіндіктерін толық пайдалансақ, білім экономикасына тың серпін береміз. Жетекші халықаралық компаниялармен ынтымақтастық орнату керек. Білікті мамандар даярлауымыз қажет. Кемінде үш белгілі жоғары оқу орны жасанды интеллект саласына қажетті кадр даярлаумен және зерттеулер жүргізумен айналысуы керек», деп тапсырма берген еді. Осы міндеттерге сәйкес Қызылордадағы универ­ситет базасында жасанды ин­тел­лект және информатика жо­­­ғары мектебі жұмысын бас­­тады. Мұндай мүмкіндік Қор­­­қыт ата университеті мен Оңтүс­тік Кореядағы Сеул ұлт­тық ғылым және технологиялар университеті арасындағы «Халықаралық ын­тымақтастық бойынша же­текші университеттік жоба» аясында жүзеге асып отыр. Бұл – ын­тымақтастықтың алғаш­қы ке­зеңі. Екінші кезеңде 4 қыр­күйектен бастап, Сеул ұлт­тық ғылым және технологиялар университетінің филиалын құру жоспарланған.

«Жасанды интеллектіні да­мытудың 2024-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында да» сала бойынша озық мамандарды даярлауға жоспар жасалған. Соған сәйкес еліміздің жетекші жоғары оқу орындарында машиналық оқыту, data science, кибернетика, жасанды интеллект, роботтехника сияқ­ты білім беру бағ­дарламасын енгізу көзделген. Бұған қоса машиналық оқыту және жасанды интеллект ма­ман­дарының қауымдастығы құ­рылады. Мектептерде де оқу бағ­дарламасына жасанды интеллект модульдері енгізілуге тиіс.

Ғылым және жоғары білім министрлігінің мәліметінше, елімізде жасанды интеллект са­ласындағы қандай да бір зерт­теулермен немесе әзірле­ме­лермен айналысатын 24 жо­ғары оқу орындары мен ғылы­ми орталық бар. Соның ішінде Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­­тық университеті, Л.Н.Гу­ми­­лев атындағы Еуразия ұлт­тық университеті, Қ.И.Сәт­баев атындағы Қазақ ұлт­тық техни­калық зерттеу университеті, А.Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті қазақ тілі корпусын әзірлеу бойын­ша жұмыс атқарып жатыр. Ал «Астана халықаралық универ­ситеті» табиғи тілді өңдеу, қазақ тіліндегі білімді семантикалық өңдеуді, Ә.Бөкейхан универси­теті «Abai IT Valley» техноло­гиялық кластері жасанды интеллект элементтері бар сайтты әзірлеуді, Nazarbayev University ақылды жүйелер және жасанды интеллект институты қазақ тілін қолдануға қатысты 4 жобаны іске асыруды қолға алған.

Бүгінгі таңда еліміздегі 4 жо­ғары оқу орны ғана, атап айт­қанда, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қ.И.Сәтбаев атын­дағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, Назарбаев универ­ситеті деректерді өңдеуге және терең зерттеу алгоритмдерін оқы­туға арналған тиісті жабдық­тармен қамтылған.

Өндірістегі өнім

Жасанды интеллекттің қар­қынды дамуына бірнеше негізгі фактор әсер етті. Бірінші, үлкен деректердің жинақталуы мен же­лілердің дамуы. Екінші, ней­рожелі технологияларының да­муындағы күрт серпіліс. Үшін­ші, 2022 жылы OpenAI компа­ниясының ChatGPT-ді шығаруы.

Еліміз жасанды интеллект саласына енді ене бастағанымен, мүлдем қалыс қалған жоқпыз. Оған дәлел – түрлі салаларда іске асырылған жобалар. Мы­салы, медицинада инсульт белгілерін диагностикалауға көмектесетін «Cerebra», орто­донттарға жақтың компью­терлік томографиясын жедел оқуға жәрдемдесетін, «ортодонтиялық талдау», электрокардиограмманы қашықтан декодтайтын «Smart ECG» құ­­рылғылары іске қосылды. Сон­­дай-ақ «Smart City» тұжы­рым­дамасындағы көлік, экология, энергетика, деректерді тал­дау, нөмірлерді, тұлғаларды тану жүй­есі және жол қозғалысы ере­­жесін бұзушылықтарды тір­­кейтін TargetAI ақылды бейне аналитика платформасы жұмыс істеп тұр. Өнеркәсіп саласында жер қойнауын пайдала­ну­шы­лардың өндірістік үдері­сін оңтайландыруға арнал­ған brains.app жасанды интеллект өнер­кәсіптік платформасы, оқиға­ларды көп факторлы тал­дау негі­зінде геологиялық-техни­ка­лық іс-шараларды іріктеуге арналған «Neuron Oil» платформасы бар.

Айта кетейік, 2021 жылы DSGI зерттеуінде еліміз цифрлық дағдылар деңгейінде 134 елдің рейтингінде 43-ші орынға ие болды. Бұл елдегі қолданыстағы цифрлық технологияның се­нім­ділігін, тұрақтылығын, жедел­дігін көрсетеді.

Кедергі

Әлем елдері жасанды интел­лектіні дамытуда көбіне сапалы деректер жиынтығының болмауы, деректердің қол жетімсіздігі, цифрландырудың төмен дең­гейі, интернет сапасының нашар болуы, елді интернетпен толық қамтымау, есептеу қуа­ты­ның болмауы секілді мәсе­ле­лерге тап болады. Бұл пробле­малар­дың біразы бізде де бар. «Speedtest Global Index» дерегі бойынша еліміз мобильді интернет жылдамдығы бойынша 67-орында (35,90 Мбит/с) болса, кеңжолақты интернет же­­лісі жылдамдығы бо­йынша 99-орында (47,53 Мбит/с) тұр. Сон­дықтан жасанды интел­лектіні дамытамыз десек, интернет жыл­дамдығы жоғары болу керек. Тұжырымдамада «5G желісі бірін­ші кезекте Астана Хаб өңір­лік орталықтары орналасқан жерлерде, «TechGarden-де», жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу ұйымдарының жасанды интеллект зертханаларында қамтамасыз етілетін болады», деп көрсетілген.

Сондай-ақ жаңа үрдістерге ілесіп, озық технологияларды бірден меңгеріп кете қоймай­тынымыз да жасанды интел­лектінің дамуына үлкен кедергі. Елімізде технологиялық, цифр­лық сауаттылық деңгей төмен. IT мамандар да жаңа қосымшалар жасағанымен, сұраныстың аз болатынын айтады. Өйткені көбі олардың қандай артықшылығы бар екенін, технологияның қалай жұмыс істейтінін, оларды әртүрлі салаларда қалай қолдануға болатынын білмейді.