Елімізде қоғамдағы осал топтардың құқығын қорғау жұмыстары былтыр қабылданған жаңа Әлеуметтік кодекстің күшіне енуінен кейін біршама ширай түсті деуге болады. Бұған жауапты әлеуметтік инспекторлардың қызметтік сапасы да едәуір өсіп келе жатқаны сезіледі. Адам құқықтары, оның ішінде әлсіздердің әлеуметтік мүмкіндіктерін қырағы қадағалап, оған қорған бола білу қоғамның әділетті әрі демократиялық құндылықтардың негізгі ұстыны десе де жарасады.
Мүгедектігі бар адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2025 жылға дейінгі саланың ұлттық жоспарына сәйкес елімізде жаңа институттар қалыптасып келеді. Адам құқықтарының кепілі ретінде мемлекеттік органдар мен құрылымдардың әлеуетін дамытумен қатар халықтың осал топтарын әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктерін кеңейту басты назарда екені белгілі. Алайда сөз бар, іс қалай? Бұл ретте құзырлы орындардың статистикасы сықиып тұр. Олардың дерегіне сенсек, осал топтардың құқығын көздің қарашығындай қорып отырғаны байқалады. Мәселен, Еңбек және әлеуметтік қорғау комитетінің мәліметінше, Әлеуметтік инспекторлар халықтың осал топтарының құқығын қорғау мақсатында жыл басынан бері 300-ден аса тексеру жүргізіпті.
«Әлеуметтік кодекстің күшіне енуімен 2023 жылдың 1 шілдесінде елімізде мемлекеттік әлеуметтік қорғау инспекторларының институты енгізілді. Мұның құзыретіне мүгедектігі бар адамдарды әлеуметтік қорғау, арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету және әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы заңнаманың сақталуын бақылауды жүзеге асыру кіреді. 2024 жылдың басынан бері әлеуметтік инспекторлар 338 тексеру жүргізілді, оның 95-і профилактикалық бақылау шеңберінде, 243-і жоспардан тыс тексерулер болды», дейді құзырлы орынның қызметкерлері.
Комитеттің мәліметіне қарағанда, бұл мәселеге қатысты заң бұзу ісі азайып кетпегені байқалады. Мәселен, Қызылорда қаласы әкімдігінің қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің қызметіне тексеру жүргізілген. Себеп – мүгедектігі бар бала тәрбиелеп отырған адамның (жеке көмекші) өтініші бойынша оңалту мен оңалтудың жеке бағдарламасының әлеуметтік бөлігіне сәйкес протездік-ортопедиялық көмекпен (корсетпен) қамтамасыз етпеу мәселесі. Жоспардан тыс тексеру қорытындысы бойынша заң бұзу факторы расталған. Сөйтіп, мекеме басшылығы әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
Экономикалық зерттеулер институтының сарапшы маманы Айман Жүсіпованың айтуынша, бұл қызметтің аясы кең, бірақ әлі толыққанды нақтыланбаған көрінеді.
«Халықтың әлсіз әлеуметтік тобына жататындардың ішінде белгілі бір санаттар мемлекеттің тұрғын үй қорынан үй алуға құқылы. Мүгедектігі бар адамдар тек үй алып қана қоймай, өздеріне мейлінше қолайлы үйді таңдауға хақылы. Ол үйдің арнайы құралдар мен жүріп-тұруға бейімделуін де талап ете алады. Мүгедектерге тиесілі қызмет түрлері тізімінде толыққанды өмір сүру үшін қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету де кіреді», дейді А.Жүсіпова.
Оның айтуынша, халықтың әлсіз әлеуметтік топтарына қолдау көрсету іс-шаралары мейлінше анық жазылғанымен, олардың іс жүзіндегі тиімділігі туралы айту қиын. Алайда бұл салада ілгерілеу де жоқ емес. Мәселен, бірінші топтағы мүгедек Шаяхмет Құралбаевтың айтуынша, Тараз қаласында осал топтар үшін әлеуметтік инфрақұрылым нысандарына қолжетімділік айтарлықтай жақсарған.
«Мен күн сайын 14-шағын ауданда орналасқан оңалту орталығына барамын. Орталық заманауи үлгіде салынған, дәліздері кең, қызметкерлері өте ұқыпты. Онда арбада қозғалу өте ыңғайлы, арнайы лифт те бар. Бір сөзбен айтқанда, орталықта мүгедектігі бар азаматтардың барлық санатына қолжетімділік қарастырылған», дейді Ш.Құралбаев.
Еңбек және әлеуметтік қорғау комитетінің дерегі бойынша аумақтық департаменттер 2023 жылы 1 783 тексеру жүргізіп, анықталған 1 171 заң бұзу фактілерін жою жұмыстарын қолға алған. Заң бұзу фактісі бойынша 98,4 млн теңгеден аса қаражат, яғни 467 айыппұл салған.
Аталған мәселені БҰҰ да ерекше назарда ұстап отыр. Еліміздегі бұған қатысты саламен бірлесе жұмыс істеп келеді. Мүгедектердің құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясын (МҚК) ілгерілету бойынша әлеуметтік порталы арқылы көрсетілетін қызметтерге қол жеткізуді жақсартуды және оңалту арқылы мүгедек адамдардың әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктерін арттыруды көздейді.
