Мемлекет басшысы өткен жылғы «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» Жолдауында да: «Әділдік, инклюзивтік және үнемшілдік жаңа экономикалық бағдарымыздың өзегіне айналады», деп алдағы экономикалық реформалардың басты басымдықтарының бірі үнемшілдік, яғни ысырапшылдықтан арылу екенін атап айтты.
Бұл бағытта осы айдың басында жаңадан құрылған Үкімет алғашқы да батыл қадамын жасады. Премьер-министр Олжас Бектенов 9 ақпанда Мемлекет басшысы алға қойған міндеттерді іске асыру мәселелері жөнінде өткізген кеңесте бюджет шығыстары толығымен экономикалық табыс әкелуге бағытталып, өнімсіз шығыстар толығымен жойылуы керектігін айта келіп: «Қаржы министрлігі 10 күн ішінде республикалық бюджетке және бір ай ішінде жергілікті бюджеттердің барлығына тексеру жүргізіп, аса маңызы жоқ шығыстарды айтарлықтай қысқартуға тиіс. Ешкім де ақшаны орынсыз шашпауы керек», деп нақты тапсырма берді. Ал 20 ақпанда болған Үкімет отырысында Премьер-министрдің орынбасары – Ұлттық экономика министрі Нұрлан Байбазаров бюджет шығыстарын оңтайландыру мақсатында өнімсіз позицияларды анықтау үшін жүргізілген қосымша тексеріс нәтижесінде 300 млрд теңгеден астам қаражат оңтайландыруға ұсынылатындығын баяндады. Осыншама қаржы мемлекеттік органдардың форумдар өткізуге, әлеуметтік зерттеулер жүргізуге, іссапарларға шығуға арналған әкімшілік шығыстарын қысқарту, әкімшілік ғимараттар салу, жөндеу жұмыстары сияқты аса маңызды емес жобалар мен іс-шараларды қайта қарау есебінен үнемделгелі отыр. Оның бәрі Мемлекет басшысының тапсырмаларын және экономиканың негізгі секторларын қаржыландыруға бағытталмақшы.
Салыстырып қарасақ, 300 млрд теңгеден астам қаражат Абай және Солтүстік Қазақстан сияқты облыстардың жылдық бюджетіне жуық екен. Осылайша, ондаған жыл бойы триллиондаған теңге қаржы құмға сіңген судай болып, еш ізі қалмағаны өкінішті-ақ. Бұл жайлы алтыншы шақырылымдағы Парламент Мәжілісінің депутаттары жыл сайын республикалық бюджет жобасын қараған кезде орынды дабыл қағып, бұрынғы Үкімет мүшелеріне өнімсіз шығындарды қысқарту туралы ұсынымдар жасағанымен, одан шығарылған нәтиже жоқтың қасы болғаны жадымызда. Енді көбінесе жоғары лауазымды шенеуніктердің тамыр-таныстарына бұйыратын мемлекеттік тапсырыс арқылы жүргізілетін құр даңғаза іс-шаралар мен көзге ұрып тұрған ащы шындықты «тұщытатын» әлеуметтік зерттеулерге, әкім мен министр ауысқан сайын олардың жұмыс кабинеттерін жөндеуге, олардағы жиһаздарды жаңалауға жұмсалатын мол қаржы ел игілігіне жаратылмақшы.
Әрине, еліміздегі ысырапшылдық мәселесі осымен түпкілікті шешімін тапты деуге әлі ерте. Мәселен, спорт саласындағы даңғойлық пен дарақылық тыйылмай тұр. Туризм және спорт министрлігінің өтінімі бойынша 2024-2026 жылдарға арналған республикалық бюджеттен 3 жылда жоғары жетістіктер спортын дамытуға 266 млрд теңге бөлініп отырғандығы – соның айғағы. Бұл – әр жылға шаққанда шамамен 195 млн АҚШ долларына тең қаржы. Осы мәселе жөнінде Мәжіліс депутаты, белгілі тележурналист Нартай Сәрсенғалиев өткен жылдың соңында Үкіметке жолдаған депутаттық сауалында: «Қазақстанның спортына бөлінетін қаражат денсаулықтың емес, бәз біреулердің шексіз баюының кепіліндей көрінеді. Ең сорақысы, қисапсыз ақша бөлгенмен, жеткен жетістігіміз жоқтың қасы. Мысалы, 2021 жылы Токиода өткен Жазғы олимпиада ойындарында Қазақстан құрамасы бар-жоғы 8 қола медаль иеленіп, 92 мемлекеттің ішінде 83-орын алды. Ал жоғары жетістіктер спортына 41 миллион доллар ғана бөлген Нидерланд 10 алтын, 12 күміс, 14 қола медаль алды. Осы спортқа 46 миллион доллар бөлген Дания Токиода 3 алтын, 4 күміс, 4 қола медаль иемденді. Бұған жуырда Қытайда өткен Азия ойындарынан 11-орынмен оралғанымызды қосыңыз. Бұл – бір.
Екінші мәселе, Қазақстандағы спортқа жауапты министрлік 180-нен астам спорт түрін ресми тіркеп, оған бюджеттен қыруар ақша бөліп отыр. Соның тек 50-ге жуығы ғана Жазғы олимпиада ойындарының тізіміне енген. Салыстырып айтайын, Ұлыбритания Олимпиада бағдарламасына кіретін 15 спорт түріне ғана бюджеттен қаржы бөледі, Германия 18 спорт түріне қазынадан ақша береді, ал көршіміз Өзбекстан тек 17 спорт түріне бюджеттің қаржысын жұмсайды. Біздікі не шашпалық? Қазақстан қазынадан ақша бөлетін 180 спорт түрінің ішінде пенчак силат, спорттық балық аулау, биатл, триатл, петанк, текбол, унифайт, черлидинг дегендер жүр. Осылардың атын ел енді естіп отырған шығар. Айтпақшы, Қазақстанның бюджетінен қаржы бөлінетін пилондағы спорт деген бір спорт түрі де бар. Оның не екенін білсеңіздер министрлік бұған қалай қаржы бөліп отыр деп жағаларыңызды ұстайсыздар», дей келіп, кәсіби спорт клубтарына берілетін қаржыны шектеуді ұсыныпты.
Оған берген ресми жауабында бұрынғы Үкімет: «Мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаржының жұмсалуын реттеу мақсатында Туризм және спорт министрлігі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне денешынықтыру және спорт мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ нормалардың шамадан тыс заңнамалық регламенттелуін алып тастау туралы» заң жобасын әзірледі. Осыған байланысты уәкілетті орган тек олимпиадалық спорт түрлеріне басымдық бере отырып, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын спорт түрлерін кезең-кезеңімен қысқартатын болады. Тізімге енгізілмеген спорт түрлері бәсекелес ортада дамитын болады.
Легионерлерді шақыруға жұмсалатын бюджет қаражатын оңтайландыру мақсатында футбол мен хоккей үшін кәсіпқой спорт ойындары клубтарын ұстауға мемлекеттік бюджеттен және квазимемлекеттік сектордан бөлінетін қаржы лимиттері 1,2 млрд теңгеден аспайтын сомада белгіленді. Федерациялармен жүргізілген жұмыс нәтижесінде легионерлер санын төрт ойыншыдан екі ойыншыға дейін қысқарту туралы шешім қабылданды», деген екен.
Бұл ретте, біздің ойымызша, жаңа Үкімет бұрынғы Үкіметтің «мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын спорт түрлерін кезең-кезеңімен қысқарту» туралы ұсынысын қайта қарауы қажет сияқты. Осы орайда, тіпті ауылдары азып-тозып, тұрғындарының саны жылдан-жылға кеміп бара жатқан депрессивті Солтүстік Қазақстан облысының бюджетінен де жергілікті «Қызылжар» футбол клубына 1,2 млрд теңге бөлінгені қазір солтүстікқазақстандықтардың орынды наразылығын туғызып отырғанын айта кеткен жөн. Бұл Қызылжар өңірінің шалғай шетіндегі, автожолдары шұрқ-тесік болып жатқан Тимирязев ауданының биылғы бюджетінен 3 еседен астам көп. Сондай-ақ бұрынғы Үкіметтің: «Федерациялармен жүргізілген жұмыс нәтижесінде легионерлер санын төрт ойыншыдан екі ойыншыға дейін қысқарту туралы шешім қабылданды», дегені де бос сөз болып шықты. Себебі, жақында еліміздің бұқаралық ақпарат құралдары Футбол федерациясы жақында әрбір футбол командасына шеттен шақырылатын легионерлер санын 7-ден асырмау жөніндегі лимитті алып тастағанын жарыса жазды. «Жыртыл, қазақ, жыртыл!» дегеннің кері.
Бұған қоса, мемлекеттік бюджет есебінен атап өтілетін мерейтойларды да тәртіпке келтіру керек деп білеміз. Бұған заңды негіз болатын құжат – Үкіметтің «Мерейтойлар мен атаулы күндерді мерекелеу туралы» 1999 жылғы 28 қыркүйекте қабылдаған №1465 қаулысы. Осы қаулыда облыстардың, қалалардың, ұйымдардың және жекелеген тұлғалардың мерейтойлары жүз жылдығында, одан кейiн әрбiр жиырма бес жылда аталып өтiледi деп көрсетілген. Алайда бұл норманың сақталуын қазір ешкім қадағалап отырған жоқ. Себебі, елорда мен өңірлерде тарихи тұлғалардың және ғалымдар мен жазушылардың 60, 65, 70, 75, 80, 85, 90, 95 жасқа келген және қолданыстағы заңнамада көрсетілмеген басқа да мерейтойларына орайластырылған «ғылыми-практикалық конференциялар» бірінен соң бірі өткізіліп жатыр. Демек, жаңа Үкімет өзіне бұрынғы Үкіметтен мұра болып қалған қаулыны бұлжытпай орындатуы немесе оны қалыптасқан өмір шындығын ескере отырып өзгерту мәселесін қарауы қажет.
