Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Демократиялық және гуманизм құндылықтарына сай қоғамда жаңа қалыптасқан құбылыстарды мүлде жоққа шығара алмаймыз. Сондықтан бұл – талдау мен сараптауды қажет ететін жайт. Бұл ретте біз екпінді балаларға түсірмекпіз. Басты мәселе – олардың болашағы. Қоғам қашанда теп-тегіс тақтайдай болмаған, үнемі кедір-бұдыры кездесіп отырады. Мәселен, кейінгі жылдары «өзім үшін бала туып алдым» дейтін әйелдердің қатары көбейгені рас. Әрине, біз ешкімді жазғыра алмаймыз. Бірақ бұл белең алған жағдайдың артында бала тағдыры тұр.
«Некесіз туған балалар» деген атауды алғаш естігенде құлаққа түрпідей тиіп, кірпідей жиырылғанымыз рас. Бұл жерде кемсітуден яки әспеттеуден аулақпыз. Бірақ дүйім елге бірдеңені дүңк еткізіп қойып қалуға тағы болмас. Сол үшін мұны «азаматтық некеде дүниеге келген балалар» деп атауға болар еді. Әйткенмен, «азаматтық неке» – орысшадан сөзбе-сөз аударылған калька тіркес. Мысалы, орыста қылмыскерді де «гражданин» деп атай береді. Ал қазақы ұғымда «азамат» адамгершілігі жоғары, кісілігі мол дегенді білдіреді. Қазақ біреуге сүйсінсе, «мынау нағыз азамат» екен дейді. Сонда мұндай қасиетті сөзді қалайша белгілі бір жауапкершіліктен алшақтау жұптарға қия саламыз деген сұрақ туындайды. Бұған қоса қазір «заңды неке» деген де тіркес бар. Алайда неке дегеннің өзі заң және тәртіп дегенді білдіреді. Бұл діни, ресми және дәстүрлі. Олай болса, бұл ұғымды «ресми некеде тумаған балалар» деп жұмсартып атауға болар еді, бірақ бір ұғымды төрт сөзбен беру тілдің шырайын бұзып, күрделендіре түсетіні тағы бар. Сондықтан «некесіз туған балалар» деген атау орынды әрі ұғымды дәл жеткізетін сөз деп түйдік. Бұл керісінше мәдениетті түрде әлеуметтенген атау екені түсінікті болса керек.
Қазір елімізде «азаматтық» некеде тұратын жұптардың нақты көрсеткіші жоқ. Мұндай статистика халық санағы кезінде де жүргізілмейді. Бұл жағдайда демографтар ресми тіркелген некеден тыс туған балалардың үлесі сияқты жанама деректерді пайдаланады. Мәселен, 2019 жылғы дерек бойынша елде 71 920 бала некесіз дүниеге келген. Ал 48 863 бала некеде тұрмайтын әйелдерден туған. 2020 жылғы Статистика агенттігінің мәліметіне жүгінсек, кейінгі 10 жылда туған 3 397 652 сәбидің 682 987-сі некесіз дүниеге келген екен. Бұған қоса толық емес отбасылардың да топырлағаны байқалады. Ұлттық статистика бюросының дерегінше, былтыр елімізде 452 мыңнан аса отбасында бала анасымен тұрса, 68 мың отбасында бала әкесімен тұрады екен. Ал 700 мың отбасында бала әкесіз тәрбиеленіп жатыр.
БҰҰ-ның (ЮНФПА) «Ұрпақ және гендер» ұлттық зерттеуінің есебі бойынша Қазақстанда ерлердің 7%-дан азы және әйелдердің 8%-ы тіркелмеген некеде тұрады. Қарым-қатынастың бұл түрі қалалық жерлерде және дінге сенбейтін жастар арасында жиі кездеседі. Сондай-ақ «ерлер арасында тіркелмеген некеде жастардың (18–29 жас) үлесі – 8,5%, ал әйелдерде ересек жастағылар (40–49 жас) 10,1% жиі кездеседі», делінген. Ал Фридрих Эберт қорының 2021 жылғы әлеуметтік зерттеуіне сәйкес Қазақстан жастарының тек 8%-ы ғана үйлену немесе тұрмысқа шығу маңызды емес деп есептейді, респонденттердің жартысынан көбі (64,6%), керісінше, бұл өмірдегі маңызды қадам емес деп санайды.
Сарапшылар бұл құбылысты бірнеше себеппен түсіндіреді. Біріншісі – демографиялық ахуал. Елде ерлерге қарағанда әйел адамдардың көбеюі және басқа да факторлар бар.
Ал заңгер Думан Көпбаев бірге тұратын, бірақ некеде жоқ ерлі-зайыптылар ресми отбасы емес деп саналатынын айтады. Егер мұндай отбасында нәресте пайда болса, онда кейбір қиындықтар тууы мүмкін.
«Баланың туу туралы куәлігін алу үшін тұрғылықты жеріне АХАТ бөліміне некені тіркеу туралы ресми қағазды сұрайды. Оның жоқтығынан кейін ерлі-зайыптылар сәбилердің әкелігін анықтауы керек. АХАТ-қа жүгіну керек, әкесі баланы өз баласы деп танитыны және өз тегін беруге келісетіні туралы өтініш жазады. Осы ресімдерден кейін ғана туу туралы куәлік беріледі, онда ресми әкесінің аты-жөні көрсетіледі», дейді заңгер.
Заң жүзінде ер адам бұл оның баласы ма, әлде жоқ па деп күмәнданса немесе баланы мойындағысы келмесе, онда әйел оны сотқа беріп, ДНҚ сараптама арқылы тануға мәжбүрлеуге құқылы екенін айтады. Бұл рәсім шамамен 50–150 мың теңге тұрады, ал сараптама 2–14 жұмыс күні аралығында анықталады. Бірақ мұның да әділ екеніне сенбейтін азаматтар да кездеседі.
Кез келген бала туған сәттен бастап аты-жөні, тегі, әкесінің атын иеленуге құқылы. Бұл халықаралық және Қазақстан заңымен бекітілген. Бала атын ата-анасының немесе олардың біреуінің келісімі бойынша алады. Балада әкесі болған жағдайда оның атына сәйкес әкесінің атын алады, оны ата-анасы сайлай алмайды. Кез келген текті алуға болмайды, тек ата-анасының біреуінікін алады. Әкесі анықталмаса, онда әкесінің аты баланың әкесі ретінде жазылған адамның аты бойынша, тегі анасының немесе атасының аты ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып беріледі. Алайда қазір қоғамда әкесіне баласын мойындата алмай жүрген әйелдер аз емес.
Бұл жерде әкелік не үшін керек? Әкелік қамқорлық секілді ұғымдардан тыс ең алдымен үш қажеттілік бар. Бірінші, баланың туу туралы құжаттарын алуға, екінші егер ер адам туған баласына көмек көрсетпесе, онда одан алимент талап етуге, үшінші егер әкесі қайтыс болса, онда бала оның мұрасын иелену мақсатында қажет. Сол себепті некеде тумаған баланың әкесін анықтау жүргізіледі.
Алайда сот арқылы танылған әке баласынан бас тартса да, ата-ана құқығынан айырылса да алимент төлеуге міндетті. Алимент – ата-ананың балаға деген міндеті. Туу туралы куәлікте әкесі көрсетілмесе, онда әкелікті сот арқылы тануға болады. «Неке және отбасы туралы» кодекстің 138-бабына сәйкес ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын күтіп-бағуға міндетті.
Біздің елде экономикалық жауапкершілік көбіне-көп ер адамға жүктеледі. Алайда әлемнің кейбір елдерінде некесіз туған балаға екі жақ бірдей жауапты болады. Соның бірі – Португалия. 1999 жылы некесіз бірге тұратын жұптарға баланы бірлесіп асырап алу құқығы жүктелген.
Елімізде ресми некеде болсын, некесіз болсын, әр туған баланың құқығы бірдей. Оларды алалауға заң жүзінде жол берілмейді. Экономикалық-әлеуметтік мүмкіндіктері де бірдей, бәрі де мемлекеттен тиісті жәрдемақыларын ала алады. Бірақ балалардың бақытты әрі алаңсыз өмір сүруі және болашағы экономикалық жағдаймен бітпейтіні түсінікті. Ол – ата-ананың қамқорлығы. Бұл ретте психолог Валерий Маридің айтуынша, бала қандай отбасында өссе де, оған бірінші кезекте ата-ананың қамқорлығы мен мейірімі қажет.
«Бірлігі жарасқан отбасын құру үшін бір-бірімен сөйлесе алатын саналы ата-ана керек. Балаға ақша мен уақыт бөліп, махаббат бере алатын болсаңыз, ата-ана болуға дайынсыз. Абзалы – баланы толық отбасында өсіру», дейді маман.
Қорыта айтқанда, мұның бәрі қоғамдық жауапкершілікке келіп тіреледі. Әрине, халқымыздың саны өскені жақсы. Демографиялық өсу ел экономикасының тірегі екені сөзсіз. Бірақ бала көңілі күпті болмаса екен дейсің...
