Суретті түсірген – Серік МАЙЕМЕРОВ
Хан жаршысы хабар бергендей биылғы көктемнің жеткенін қоқиқаздар сүйіншіледі. Маңғыстау жеріндегі Қаракөл қызғылт түске боянды. Өйткені өңірге қоқиқаздар келіп қонды. Қарақия-Қаракөл қорығы – сирек кездесетін жан-жануар мен құстарды қорғайтын орын. Онда қоқиқаздардан басқа жүзден астам құстың түрі кездеседі. Олардың 20-сы Қызыл кітапқа енген.
«Биыл көлге 700-800 шамасында қоқиқаз келді. Кей жылдарда көл айдынына 5 мыңға дейін қоқиқаз келіп қонады. Бұл – Маңғыстаудың ғажайып құстарының бірі деп айтуға болады. Қоқиқаз айдынға қонса, халық та, біз де қуанамыз. Оны қорғауға, үркітпеуге тырысамыз», дейді «Үстірт» мемлекеттік табиғи қорығының бөлім басшысы Жалғас Ұстадов.
Қаракөл жасанды су айдыны жыл құстары қонатын сүйікті мекенге айналған. Мамандардың айтуынша, Ақтауға қоқиқаздар Ақмола облысындағы Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығының аумағындағы Теңіз және Қорғалжын көлдерінен ұшып барған. Күзде, салқын түскен кезде, Хазар қорығына немесе одан да әрі Иран жаққа ұшып кетеді екен.
«Қоқиқаздар біздің елге Африка, Түрікменстан, Ауғанстан елдерінен ұшып келеді. Сәуір айында келіп, күн суытқанша (қыркүйек, қазан айларына дейін) болады. Қоқиқаздардың елордаға жақын жердегі негізгі мекені –Қорғалжын қорығы, олар да сонда мекендеп, көбейеді. Елімізге жыл сайын 100 мыңға жуық қоқиқаз ұшып келеді. Оның ішінде Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Маңғыстау облысының аумағында бар. Талдыкөлге қоқиқаздың биылғы балапандары жылы жаққа ұшпас бұрын осындай көл мен көлшіктерге тоқтап, әл жинап, одан әрі ұшып кетеді», дейді эко-белсенді Сәкен Ділдахмет.
Қоқиқазды орыстар «фламинго» деп атайды, ол латынның «алаулаған от-жалын» деген сөзінен алыныпты. Ал қазақтар оны қызылқанат қаз немесе қызылқаз деп те атайды. Қызғылт қоқиқаздың сыртқы түрі басқа құстармен салыстырғанда ерекше. Тұлғасы жұмыр, сирақтары ұзын, құйрық қауырсыны қысқа. Қоқиқаздар – жер бетіндегі ең ұзын сирақты құстардың бірі. Тұмсығы үлкен әрі дөңес келеді, ұшы қара, төмен қарай біткен. Содан да «қоқиқаз» деп аталған болу керек. Былай қарасаңыз, сырт келбеті балет бишілерін еске түсіреді. Айдынға топтасып қонғанда алаулаған жалын тәрізді көрінеді.
«Қаракөл аумағы – «Қызыл кітапқа» енген қанаттылар тұрақтайтын мекен. Сондықтан да бұл жер табиғат қорғау инспекторларының жіті бақылауында. Айта кетейік, қызғылт түстес, ірі денелі құстар, негізінен, тропикалық елдерде ұя салады», дейді қорықшылар.
Қоқиқаз түрлері Азияның, Африканың, Орталық және Оңтүстік Американың, Оңтүстік Еуропаның субтропик немесе тропикалық аймақтарындағы су айдындарында мекендейді. Қызғылт қоқиқаздардың солтүстік өңірге келетін жері – Қорғалжын табиғи қорығының аумағындағы Теңіз көлі. Көлдің тұздылығы әлемдік теңіз суының тұздылығынан 5-6 есе ащы. Бұл өңірдегі Теңіз көлі – қоқиқаздардың ең көп шоғырланатын алқабы. Ондағы 75-ке жуық үлкенді-кішілі арал олардың ұя салуына өте қолайлы.
Қорықта қоқиқаздың үш негізгі түрі кездеседі: қызғылт қоқиқаз, кіші қоқиқаз және қытай қоқиқазы. Қызғылт қоқиқаз − қорықтың ең жаңа тұрғыны. Ол Теңіз көлінде және Үшарал үстіртінде ұялайды. Бұл құстың биіктігі 150 см-ге дейін жетеді және салмағы 3 кг-нан асады.
«Қызғылт қоқиқаз тұзды көлдердің 2-3 метрлік таяз жерінде ұзын аяқтарымен адымдап жүріп, қорегін балшықтың арасынан тұмсығымен сүзіп алады. Тұмсығының жиектері ұсақ араның тісшелеріндей тілімденген. Сол арқылы су мен балшықтар сыртқа ағып кетеді де, қорегі аузында қалады. Олар су өсімдіктерінің тұқымымен, ұсақ жәндіктермен, ұлулармен қоректенеді. Әсіресе артемия салин деп аталатын су шаяны олардың жеңсік асы. Бұл ұсақ су шаяны тұзды көлдерде көптеп кездеседі, сондықтан артемия салин шаянының уылдырығын жинауға мүлде рұқсат етілмейді. Қызғылт қоқиқаздың саны күрт азайып бара жатқандықтан, Қазақстанның «Қызыл кітабына» және Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» да енген», дейді биолог ғалым Рысбай Сәтімбекұлы.
Қарт құстанушылардың айтуынша, өткен ғасырдың 50-60 жылдары 50 мыңнан аса қоқиқаз болса, 1972-1976 жылдар аралығында олардың саны күрт азайып – 5-9 мың, 1977 жылы – 13,500, 1978 жылы – 35-36 мың, ал қазір қатаң қорғаудың нәтижесінде 25-30 мыңнан асады.
Маңғыстау мен Ақмоладан басқа, Торғай өңіріндегі Шалқартеңіз, Жаманақкөл, сонымен қатар Қыпшақ, Керей, Тұзащы, Сұлтанкелді, Асаубұлақ, Жаманкөл, Есей, Қоқай, т.б. көлдерінде кездеседі. Қызғылт қоқиқаздың санының азаюына көбіне-көп табиғи тіршілік ететін аумақтағы көлдердің су деңгейінің үнемі өзгеріп отыруы, көлдерге құятын өзендерге тұйық бөгет салу және ұя салу, жұмыртқа басу кезінде үркіту әсер етеді екен. Бұған қоса табиғат қаскөйлері де тыныш қарап жүрмейтін көрінеді.
Елімізде қызғылт қоқиқаздарды қорғау үшін 1968 жылы арнайы Қорғалжын мемлекеттік-табиғи қорығы және Торғай мемлекеттік-табиғи қорықшасы құрылған. Қоқиқаздар – атуға мүлде тыйым салынып, ерекше қорғауға алынған құс. Бұл әсем құстар туристер тартудың таптырмас жолы. Сол себепті де оның айдынға қонғаны – елге ырыс келгенімен бірдей.
