Ал қазіргі жастардың мемлекеттік қызметке қызығушылығы қандай дәрежеде? Бұл сауалға жауапты былтырғы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтің жағдайы туралы» Ұлттық баяндамадан таптық. Аталған ресми құжатқа сүйенсек, 2023 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша еліміздегі мемлекеттік қызметшілердің штат саны – 90 053, бірақ нақты саны 83 963 адам болған, яғни 6 мыңнан астам мемлекеттік қызмет орны бос тұрған. Оның көбі жергілікті атқарушы органдарға тиесілі. Бұған Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің ресми сайтында жарияланған әкімшілік лауазымдардың бос орындарының тізімі айғақ.
Кейінгі жылдары мемлекеттік қызметшілердің орташа жасы 39–40 жас аралығында. Бұл ретте мемлекеттік қызметтегі жастар үлесінің төмендеу үрдісі байқалады. Нақты айтсақ, 2018 жылы жастар үлесі – 24,6 пайыз, 2019 жылы – 23 пайыз, 2020 жылы – 21,6 пайыз, 2021 жылы – 18,1 пайыз, 2022 жылы 17,8 пайыз болған. Арнайы жүргізілген сауалнама көрсеткендей, мемлекеттік қызметшілердің өз жұмысына ынта-ықыласына әсер ететін негізгі фактор – жалақы. Мәселен, олардың 72,2 пайызы өздерінің материалдық жағдайын орташа (басшылар – 77 пайыз, орындаушылар – 71 пайыз), 21 пайызы – орташадан төмен (басшылар – 15 пайыз, орындаушылар – 23 пайыз), 6,8 пайызы – орташадан жоғары (басшылар – 9 пайыз, орындаушылар – 6 пайыз) деп бағалаған. Сонымен қатар мемлекеттік қызмет саласында жаңа жалақы жүйесі енгізілгеніне қарамастан, сауалнамаға қатысқан мемлекеттік қызметшілердің 11,8 пайызы ғана өз жалақысы отбасын асырау үшін жеткілікті деп санаған. Осыған орай, мемлекеттік қызметшілердің 90 пайыздан астамы жиі несие алатын болып шықты.
Мемлекеттік қызметшілерді тұрғын үймен қамтамасыз ету де өзекті күйінде қалып отыр – шамамен 40 пайызының жеке тұрғынжайы жоқ. Соған қарамастан, олардың 87,4 пайызы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» заңның 56-бабының 2-тармағына сәйкес өздерінің жеке тұрғын үй құрылысы үшін жер учаскесін алу құқығын пайдалана алмаған.
Мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін респонденттердің 62 пайызы жалақыны жыл сайынғы инфляция деңгейінен төмен емес мөлшерде индекстеуді, 51,5 пайызы сауықтыру үшін берілетін жыл сайынғы жәрдемақы мөлшерін ұлғайтуды, 45,1 пайызы тұрғын үймен қамтамасыз етудің тиімді жүйесін енгізуді, 31,7 пайызы толыққанды медициналық қызмет көрсетуді, 30,9 пайызы қосымша ақылы қызметпен айналысуға рұқсат беруді ұсынған.
Мемлекеттік қызметшілердің жұмыс өнімділігіне әсер ететін маңызды фактордың бірі – денсаулық жағдайы. Сауалнамаға қатысқандардың 59,7 пайызы сырқатқа шалдыққан, ал 31,4 пайызы бұл олардың кәсіби қызметімен байланысты деп санайды (соның ішінде күйзеліске ұшырау, үстеме жұмыс, компьютердің алдында ұзақ отырып жұмыс істеу және т.б.). Осы орайда мемлекеттік қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің 79,9 пайызының жеке медициналық мекемелердің қызметіне жүгінуге мүмкіндігі жоқ, ал тегін негізде спортпен шұғылдануға мүмкіндік берілген шенеуніктердің үлесі небәрі 11,7 пайызды құраған.
Мемлекеттік қызметшілердің 36 пайыздайы жұмыс пен жеке өмірі арасындағы тепе-теңдікті сақтай алмаймыз деп есептейді. 76,6 пайызы жұмыс уақыты біткеннен кейін де кешіктіріледі, оның ішінде 23 пайызы мұны жиі жасауға мәжбүр. Бұған қоса, респонденттердің 77,8 пайызы үстеме жұмыс үшін өтемақы төленбейтіндігіне немесе демалыс берілмейтіндігіне шағымданған. Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің араласуымен 821 мемлекеттік қызметшіге қосымша демалыс сағаттары берілген және үстеме жұмысқа заңсыз тартылған шенеуніктерге 52 млн теңгеден астам сомада ақшалай өтемақы төленген.
Мемлекеттік қызмет істері агенттігі кейінгі кезде жас мамандарды мемлекеттік қызметке тартуға ерекше назар аударып отыр. Агенттіктің барлық өңірдегі департаменттері «Жас мемлекеттік қызметшілер мектептерін» ашқан. 2022 жылы 30 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң арқылы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» заңның 15-бабы жоғары оқу орындарын мемлекеттік тапсырыс аясында уәкілетті орган белгілеген мәннен төмен емес оқу нәтижесімен бітірген түлектер бір жыл ішінде конкурс өткізілместен «Б» корпусының облыс ауданының немесе облыстық маңызы бар қаланың әкімі және мәслихаты аппараттарының төменгі лауазымына, облыс ауданы және облыстық маңызы бар қала атқарушы органының басшылық емес лауазымына, аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкімі аппаратының басшылық емес лауазымына орналаса алатындығы жөніндегі 6) тармақпен толықтырылған. Нәтижесінде, өткен жылдан бері жоғары оқу орындарының 124 түлегі мемлекеттік қызметке конкурссыз қабылданған.
Әйтсе де, Мемлекеттік қызмет істері агенттігі жүргізген сауалнама көрсеткендей, жас мамандарды мемлекеттік қызметке тартуда әлі де ойланарлық жайлар бар. Ең алдымен, төменгі лауазымдардағы мемлекеттік қызметшілерге төленетін жалақы мөлшерін арттыру қажет. Мәселен, ауылдық округ әкімі аппараты бас маманының 210 086 теңге жалақысы оның отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз етуге жеткіліксіз екені анық.
Ал төменгі буындағы мемлекеттік қызметшілердің жалақысын өсіру үшін қажетті қаржыны мемлекеттік органдарды одан әрі оңтайландыру есебінен қарастыруға болады. Бұл ретте 2021 жылы шенеуніктер санын 15 пайызға – 9610 бірлікке (соның ішінде орталық мемлекеттік органдар – 5481 бірлікке, жергілікті атқарушы органдар – 4129 бірлікке) қысқартумен шектелу туралы шешім қабылданғаны мәлім. Алайда Ұлттық экономика министрлігі Мемлекет басшысының 2022 жылы 2 маусымда берген тапсырмасына сәйкес Жергілікті атқарушы органдардың базалық құрылымының жобасын әзірлеп, алдағы уақытта облыстық басқармалардың санын қазіргі 24-тен 20-ға дейін, ал аудандық бөлімдердің санын 12-ден 8–10-ға дейін қысқартуды жоспарлап отыр.
Біздіңше, жергілікті атқарушы органдарды ғана емес, бірқатар министрліктің өңірлердегі департаменттерін де оңтайландыру қажет. Себебі орталық және жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік биліктің бір тармағы, яғни біртұтас атқарушы билік болып саналатындығына қарамастан, министрліктердің көпшілігі өздерінің аумақтық құрылымдарын құрып, оларға бақылау-қадағалау функциясын бергендігі шенеуніктер санын көбейтуден басқа нәтиже беріп отырғаны шамалы сияқты. Мысал үшін, облыстық әкімдіктердің Білім басқармалары барда министрлері ауысқан сайын жаңа реформа жасалатын Оқу-ағарту министрлігі Білім саласындағы бақылау департаменттерінің қандай қажеттілігі бар? Бұдан еліміздегі білім сапасы жақсарып кетті ме? Облыстық әкімдіктердің Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары, Ветеринария басқармалары бар болғандықтан, Ауыл шаруашылығы министрлігінің аумақтық инспекцияларының қаншалықты қажеті бар? Облыстық әкімдіктердің Табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармалары мен Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциялары да бірін-бірі қайталайтын қызметтерді атқарып отыр емес пе? Облыстық әкімдіктердің Жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармалары мен Мемлекеттік еңбек инспекциясы басқармалары аздай, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің облыстық департаменттерін құру қандай қажеттіліктен туындаған? Бұл сұрақтарды біз жергілікті атқарушы органдар шенеуніктерінің ауыздарынан талай естідік. Олардың айтуларынша, министрліктер департаменттерін оңтайландырудан ортақ іске ешқандай залал келмейді.
