– Соңғы жылдары зейнетақы жүйесі сарапшылар тарапынан жиі сынға ұшырай бастады. Сіз қандай басты кемшіліктерді атап айтар едіңіз?
– Қазіргі зейнетақы жүйесінің басты кемшілігі зейнетақы жинағы мен оның кірістілігінің жеткіліксіз деңгейі. Салдарынан көптеген азаматтың жинақтау зейнетақысы ойдағыдай мөлшерде қалыптаспайды. Негізінен, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) салымшыларының 93 пайыздан астамында тіпті минималды зейнетақыға да жетпейтін жинақ бар. 60 пайыз салымшының зейнетақысы 1 млн теңгеден аз. Өте төмен көрсеткіш. Бұл сандар халықтың төмен қамту және зейнетақы жарналарын төлеуден жалтару мәселесін көрсетеді. Мұның бәрі адамдардың БЖЗҚ жұмысына сенбеуімен байланысты, өйткені активтердің басым бөлігі кірістілігі жеткіліксіз және тәуекелді активтерге инвестицияланады. Мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Жақында ғана ел тұрғындарының зейнетақы жинағынан 184 млрд теңге теміржол вагондарын сатып алуға инвестицияланды.
– Осы проблемалардың фонында зейнетақы жинағынан қаражатты мерзімінен бұрын шешіп алу бастамасы қаншалықты дұрыс болды деп есептейсіз?
– Президент бастамасымен зейнетақы жинағынан мерзімінен бұрын ақша алу шешімі халықты қолдау үшін қиын экономикалық және әлеуметтік жағдайда қабылданды. Бұл шара көптеген азаматтың тығырықтан шығуына көмектесті. Яғни баспана сатып алды, ипотека бойынша қарызын азайтты не болмаса ем-домға жұмсады. Осы мүмкіндікті 700 мыңнан аса ел тұрғыны пайдаланып, жалпы жиынтығы 3,3 млрд теңге алыпты. Шешімнің зейнетақы жүйесіне деген сенімді арттыруға әсер еткенін айтуымыз керек, себебі мемлекет қиын-қыстау кезеңде өз азаматтарын қолдау мақсатында стандартты емес қадамдарға да бара алатынын көрсетті.
Иә, ақшаны мерзімінен бұрын шешіп алудың болашақ зейнетақы мөлшері тұрғысынан ұзақмерзімді салдары бар. Алайда бұл тек 7 пайыз салымшыға қатысты. Яғни жинақтаудың жоғарғы деңгейін қалыптастырған салымшыларға. Жалпы, салымшылардың басым көбінің жинағы өте төмен деңгейде. Олардың 90 пайыздан көбі жинақтарын мерзімінен бұрын ала алмайды.
– Жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарнасын енгізу бастамасы қаншалықты тиімді? Бұл бастама қордаланған мәселенің түйінін тарқатуға көмектесе ме?
– Жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарнасын енгізу белгілі бір деңгейде зейнетақы жүйесінің қаржылық орнықтылығын көтереді, бірақ бұл бар болғаны үлкен жараға таңылған дәке ғана. Ол жинақтаудың негізгі түйткілдерін, басқару және инвестициялау қиындықтарын шешіп тастай алмайды. Ал жұмыс берушілердің мойнына үлкен жүктеме ілінеді. Олар қазірдің өзінде әр жалақыдан 7 бағыт бойынша төлем жасауға міндеттелген. Жалпы жүктеме 36 пайыздан асып кетеді.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі зейнетақы жүйесіне кешенді реформа жүргізудің орнына жүктемені ұлғайту дейтін тым қарапайым нұсқаны таңдады. Мен мұны жинақталған жүйелік мәселелерді шеше алмайтын уақытша шара деп санаймын. Бізге зейнетақы жүйесін тұрақты және ұзақмерзімді дамытуға бағытталған тереңірек және ойластырылған реформа қажет.
– Депутат кезіңізде сіз зейнетақы активтерін басқару тиімсіздігіне байланысты БЖЗҚ-ны жиі сынға алдыңыз. Позицияңыз өзгермеді ме?
– Менің БЖЗҚ-ға қатысты көзқарасым өзекті болып қана қалған жоқ, сонымен бірге жыл сайын күшейіп те келе жатыр. БЖЗҚ жұмысын қарап отырып, активтерді басқаруға қатысты жұмыстың жақсарғанын еш байқай алмадым. Қор азаматтардың күткеніне сәйкес келмейтін төмен кірістілік алуды жалғастырып жатыр. БЖЗҚ құрылғалы бері жинақталған инфляция кірістіліктен асып кетті. Бұл – жинақтаушы зейнетақы жүйесіне шығарылған үкім. 2023 жылы қор кірістілігі 10 пайыз деңгейінде болды, бірақ инфляция 9,8 пайызды құрады. Яғни нөлдік нақты табысқа куә болып отырмыз. 2022 жылы ол тіпті теріс аймақта болған еді.
Қорда тиімді инвестициялық стратегия болмай тұр. Қор активтерінің 60 пайыздан астамы мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың бағалы қағаздарына инвестицияланған. Сонда БЖЗҚ-ның негізгі табысы бюджет есебінен қамтамасыз етіліп тұр деген сөз. Бұл ретте Мемлекет басшысының зейнетақы жинағын инвестициялық компанияларға басқаруға беру туралы тапсырмасының орындалуы елеусіз қалып тұр. Зейнетақы активінің жалпы көлемі 18,5 трлн теңгеден асады. Ал жеке басқарушыларға небәрі 42 млрд теңге немесе 0,2 пайызы ғана берілген. Сондай-ақ қабылданатын шешімдерге қатысты ішкі, сыртқы және қоғамдық бақылау, сыртқы аудит жүргізілмейді. Салдарынан жағдайды теріс мақсатта пайдаланып кету белең алады.
Менің ойымша, азаматтарымыз тиімді және ашық зейнетақы жүйесінің тұтынушысы болуға лайық. Ондай тиімді және ашық жүйе азаматтардың тұрақты болашағын қамтамасыз етеді және тиімсіз басқару арқылы жинақтарын тәуекелге ұшыратпайды.
– Яғни қорды бақылау және ашықтық саясаты тұрғысынан түзетілуге тиіс мәселелер бар болып тұр ғой?
– Дәл солай. Миллиардтаған кірістер мен шығыстар бюджеттік рәсімдер мен жоғары аудиторлық палатаның бақылауынан шығарылды. 2023 жылы қордың әкімшілік шығындары 14,9 млрд теңге болды. БЖЗҚ қызметкерлерінің жалақысын төлеудің өзіне 8,6 млрд теңге жұмсалды. Қор құрылымында 1,5 мыңға жуық адам жұмыс істейді. Ал қор өз ақшасын қалай тауып жатыр? Сіз бен біздің есебімізден. БЖЗҚ әр салымшының инвестициялық табысы мен зейнетақы активінен комиссия ұстап қалады. 2023 жылы БЖЗҚ комиссиясы 17 млрд теңгеден асып кетті.
– Зейнетақымен қамсыздандыруды жақсарту үшін не ұсынар едіңіз?
– Бірінші кезекте күрделі емес, жүйелі шешімдер кешені қажет. Бәрінен бұрын БЖЗҚ қызметіне толықтай аудиторлық тексеріс жүргізген жөн болады. Бұл қор басқаруындағы әлсіз тұстарды анықтауға көмектеседі. Екінші маңызды аспект – қордың инвестициялық стратегиясын қайта қарау. Біз халықаралық нарықтағы кірістілігі жоғары активтерге инвестиция жасап және жеке басқарушы компаниялар үлесін арттыра отырып инвестициялық портфельді әртараптандыруға ұмтылуымыз керек. Ең бастысы – азаматтарды өз жалақысының қызығын көруге ынталандыру үшін еңбекақы төлеу қорына түсетін жүктемені азайту қажет. Кем дегенде жүктеме қазір жоспарланып отырғандай деңгейде ұлғаймауға тиіс. Адамдар зейнетақы жинағының маңызын түсініп, ақшасының сақталатынына және көбейетініне сенім артуға тиіс. Бұл сенімді қалпына келтіру өте маңызды.
Әңгімелескен –
Абай Аймағамбет,
«Egemen Qazaqstan»
