Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Солардың бірі – ауылдардағы кадр тапшылығын болдырмау мақсатында жүзеге асырылып келе жатқан «Дипломмен – ауылға!» жобасын одан әрі жалғастыру және жетілдіру. Аталған мемлекеттік бағдарламамен қыруар іс тындырылғаны анық.
Мәселен, ауылдық елді мекендерде жұмысқа орналасқан 105 мыңнан аса маман әлеуметтік қолдау шараларын біржолғы көтерме жәрдемақы мен тұрғын үй сатып алуға немесе салуға арналған жеңілдікті бюджеттік кредитті алған. Алайда олардың бір бөлігі барған жерлерінде тұрақтамай, көп ұзамай басқа жақтарға кетіп қалғаны мәлім. Салдарынан ауылдағы кадр тапшылығы мәселесі әлі толық шешілген жоқ. 2020-2022 жылдары ауылдық елді мекендердегі дәрігерлер саны 12,7 мыңнан 13,4 мыңға дейін (5,1 пайызға), орта буын медицина қызметкерлерінің саны 51,2 мыңнан 54,3 мыңға дейін (5,9 пайызға) өскен. Әйтсе де, осы кезеңдегі тапшылық 3,9 мың бірлік болған. Мұғалімдер қатары да 195,3 мыңнан 209,6 мыңға дейін (7,3 пайызға) көбейгенімен, бос орындар саны 2 240 бірлікті құраған.
«Дипломмен – ауылға!» жобасы бойынша ауылдық жерлерге көшіп барып, жұмысқа орналасатын мамандардың жеңілдікті шарттармен 1 500 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшеріндегі бюджеттік кредитті пайдаланып, тұрғын үй сатып алуы үшін қойылатын негізгі талап – ауылдық елді мекенде орналасқан ұйымда тиісті мамандық бойынша кемінде 3 жыл жұмыс істеуге міндеттеме қабылдау. Әу баста бұл мерзім 5 жыл болып белгіленген еді, кейін екі жылға қысқартылды. Соған қарамастан Ұлттық экономика министрлігінің мәліметі бойынша 2020 жылдан бері жеңілдікті кредитті пайдаланған мамандар санының азаю үрдісі байқалады. Нақты айтсақ, 2020 жылы 5 016 маман жеңілдікті кредит алған болса, бұл көрсеткіш 2023 жылы 3 518 маманға дейін, яғни 30 пайызға азайған. Ал кредит сомасы АЕК-тің жыл сайынғы инфляция мөлшеріне сәйкес арттырылуына орай, 2020 жылғы 4 167 мыңнан 2023 жылы 5 175 мыңға дейін өскен.
Бұл ретте «Дипломмен – ауылға!» жобасы аясында көрсетілетін әлеуметтік қолдау шараларын күшейту мақсатында биылдан бастап тұрғын үй сатып алуға немесе салуға арналған жеңілдікті бюджеттік кредиттің мөлшері бұрынғы 15 жылға дейінгі 0,01 пайыздық сыйақы мөлшерлемесі сақтала отырып, аудан орталықтары үшін 1 500 АЕК-тен (5,2 млн теңге) 2 500 АЕК-ке (9,2 млн теңге) дейін және қалған ауылдық елді мекендер үшін 2 000 АЕК-ке (7,4 млн теңге) дейін ұлғайтылғанын айтқан жөн. Сарапшылардың пікірінше, осылайша жеңілдікті бюджеттік кредит мөлшерінің ұлғайтылуы ауылға жұмысқа барып, тұрғын үй сатып алғысы немесе салғысы келетін мамандар санының көбеюіне ықпал етеді. Бұл шара, әсіресе тұрғын үй бағасы салыстырмалы түрде арзан солтүстік өңірлердің ауылдық елді мекендеріне жұмысқа баратын мамандар үшін тиімді болмақ. Себебі Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сүйенсек, ауылды жерде салынатын тұрғын үйдің 1 шаршы метріне жұмсалатын орташа шығын өткен жылдың қазан айында Қостанай облысында – 73,3 мың теңге, Павлодар облысында – 97,9 мың теңге, Солтүстік Қазақстан облысында – 119,4 мың теңге болған. Ал осы көрсеткіш Шығыс Қазақстан облысында – 175,6 мың теңгеге, Абай облысында – 172,9 мың теңгеге, Алматы облысында – 166 мың теңгеге, Ақмола облысында – 161 мың теңгеге, Жетісу облысында – 158,6 мың теңгеге, Маңғыстау облысында 137 мың теңгеге жеткен. Осылайша, тұрғын үй шаршы метрінің бағасы шарықтап кеткен өңірлердегі ауылдарға жұмысқа баратын мамандарға тұрғын үй сатып алуға немесе салуға бөлінген бюджеттік кредит қаражаты жеткіліксіз болуы мүмкін. Өкінішке қарай, мүдделі мемлекеттік органдар ежелгі «бәрін бір шыбықпен айдау» қағидатынан әлі де бас тартпай келеді. Сарапшылардың айтуынша, әр өңірге сараланған тәсіл қолданылғаны жөн.
«Дипломмен – ауылға!» жобасы бойынша ең жоғары нәтижеге жетіп отырған Түркістан облысында біржолғы көтерме жәрдемақы алған мамандар санының бюджеттік кредит алған мамандар санына арақатынасы – 1:3. Яғни Түркістан облысының ауылдарына осы жоба бойынша келген әрбір үшінші маман ғана жеңілдікті кредит есебінен тұрғын үй сатып алды. Осыған ұқсас жағдай жалпы республика бойынша да байқалып отыр. Кейінгі үш жылда ауылдық елді мекендерге келген мамандар саны азайып кетті және «Дипломмен – ауылға!» жобасы аясында ұсынылатын екі әлеуметтік қолдау шарасының арасындағы алшақтық арта түсті.
«Негізгі мәселе кредиттің ұсынылатын мөлшерінің жеткіліксіздігінде ғана емес, сонымен қатар халықтың кредиттелуінде, теріс кредиттік тарихтың болуында, жылжымайтын мүлік нарығында тұру үшін қажетті қолайлы жағдайлар жасалған тұрғын үйдің болмауында, ауылды жерлерде жалақының аздығында және халықтың шығыстарының көбеюінде, сондай-ақ «Дипломмен – ауылға!» жобасы аясында көрсетілетін әлеуметтік қолдау шаралары туралы хабардарлықтың төмен болуында», дейді Экономикалық зерттеулер институтының жетекші сарапшысы Динара Мұқышева.
Шынында да, ауылға жұмысқа барған дипломды мамандардың тұрақтамауының негізгі себебінің бірі – олардың теріс кредиттік тарихына байланысты тұрғын үй сатып алу немесе салу үшін жеңілдікті бюджеттік кредитке қол жеткізе алмауы. Өйткені кейінгі жылдары азаматтардың көпшілігінің әл-ауқаты төмендеп, екіншідеңгейлі банктер мен микроқаржы ұйымдарынан ауыр шартпен кредит алып, қарызға белшеден батып жүргені белгілі. Ал Ұлттық экономика министрінің 2014 жылғы 6 қарашадағы бұйрығымен бекітілген «Ауылдық елдi мекендерге жұмыс iстеуге және тұруға келген денсаулық сақтау, бiлiм беру, әлеуметтiк қамсыздандыру, мәдениет, спорт және агроөнеркәсіптік кешен саласындағы мамандарға, ауылдар, кенттер, ауылдық округтер әкімдері аппараттарының мемлекеттік қызметшілеріне әлеуметтiк қолдау шараларын ұсыну қағидаларының» 18 тармағында: «Әлеуметтік қолдау шаралары бұрын берілген кредиттер бойынша өтелмеген мерзімі өткен берешегі жоқ, сондай-ақ кейінгі екі жыл ішінде 90 күнтізбелік күннен аса мерзімі өткен берешегі жоқ көрсетілетін қызмет алушыларға ұсынылады», деп көрсетілген. Ауылды қажетті кадрлармен толық қамтамасыз ету мәселесін шешу үшін аталған қағидаларға өзгеріс енгізіп, «Дипломмен – ауылға!» жобасы бойынша тұрғын үй сатып алуға немесе салуға берілетін жеңілдікті бюджеттік кредиттің қолжетімді болуын ойластыру қажет.
Осы орайда былтыр «Дипломмен – ауылға!» жобасының сенімді агенті болып «Отбасы банк» тұрғын үй құрылыс жинақ банкі тағайындалғаны дұрыс шешім болғаны даусыз. Пайда қуған екіншідеңгейлі банктердей емес, мемлекет мүддесін көздейтін аталған мемлекеттік банк «Дипломмен – ауылға!» жобасына қатысушы мамандардың, әсіресе жоғары және арнаулы орта оқу орындары түлектерінің ауылдық елді мекендерге көптеп барып, мамандықтарына сай жұмысқа орналасып, баспаналы болуына жанашырлық көрсетеді деп үміттенеміз.
