«Transparency International» жемқорлықпен күрес және дүние жүзіндегі жемқорлық деңгейін зерттеу жөніндегі үкіметтік емес халықаралық ұйымының мәліметтеріне сүйенсек, Қазақстан 2018 жылғы сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі (СЖҚИ) бойынша мүмкін болған 100 балдың 31-ін ғана жинап, 180 мемлекеттің ішінде 124-орынды еншілеген екен. Осы жөніндегі көрсеткіш 2019 жылы – 34 балды (113-орын), 2020 жылы – 38 балды (94-орын), 2021 жылы – 37 балды (102-орын), 2022 жылы – 36 балды (101-орын) құраған. Ал былтыр СЖҚИ бойынша еліміз 39 балл жинап, өз тәуелсіздігінің тарихында алғаш рет 93-орынға көтерілді. Әйтсе де бұл – көңілге үміт ұялатқанымен, мақтанарлықтай көрсеткіш емес. Себебі СЖҚИ көрсеткіші 50 балдан төмен елдер сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары мемлекеттер болып саналады.
Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметі бойынша былтыр елімізде 1 461 жемқорлық қылмыс тіркелген. Бұл бұрнағы жылғымен (1 530) салыстырғанда 4,5 пайыз аз. Алайда, өкінішке қарай, елорда мен 4 өңірде осы қоғамдық індет тіпті өрши түскен тәрізді. Қалалық әкімдікке қоса, орталық мемлекеттік органдар және бірқатар квазимемлекеттік кәсіпорын шоғырланған Астанада 2022 жылы 152 жемқорлық құқық бұзушылық әшкереленген болса, былтыр оның саны 196-ға жеткен. Бұл теріс үрдіс «Балық басынан шіриді» деген нақылды еріксіз еске салғандай. Сондай-ақ жемқорлық қылмыс саны Қостанай облысында бұрнағы жылғы 78-ден былтыр 97-ге дейін, Павлодар облысында тиісінше 43-тен 47-ге дейін, Ұлытау облысында 14-тен 41-ге дейін, Абай облысында 8-ден 31-ге дейін ұлғайған.
Биылғы төрт айда елімізде тіркелген жемқорлық қылмыстар саны (618) былтырғы сәйкес кезеңмен (709) салыстырғанда 12,8 пайызға азайған. Соған қарамастан елорда мен 9 өңірде құқық қорғау органдары әшкерелеген жемқорлар саны көбейе түскен. Нақты айтсақ, жемқорлық қылмыстар саны Астанада 18,1 пайызға (тиісінше 83-тен 98-ге дейін), Павлодар облысында 230 пайызға (10-нан 33-ке дейін), Абай облысында 210 пайызға (10-нан 31-ге дейін), Қызылорда облысында 60 пайызға (15-тен 24-ке дейін), Жетісу облысында 29,2 пайызға ( 24-тен 31-ге дейін), Маңғыстау облысында 23,1 пайызға (13-тен 16-ға дейін), Атырау облысында 17,9 пайызға (28-ден 33-ке дейін), Ақмола облысында 8 пайызға (25-тен 27-ге дейін), Алматы облысында 5,9 пайызға (34-тен 36-ға дейін), Солтүстік Қазақстан облысында 5,3 пайызға (19-дан 20-ға дейін) артқан. Ал Ұлытау облысында ұсталған жемқорлар саны былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 18,5 пайызға азайғанымен (27-ден 22-ге дейін), бұл өңір «шабақтың» емес, «шортанның» қармаққа түскендігімен – Сәтбаев қаласы әкімінің парамен ұсталып, сотталғандығымен жаманатты болды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мен өзге де құқық қорғау органдары жемқорлық қылмыстарды негізінен жекелеген фактілер бойынша анықтап, дәніккендер мен құныққандарды сот үкімі арқылы темір тордың арғы жағына бір-бірлеп немесе топтап аттандырып жатыр. Ал Жоғары аудиторлық палата осы келеңсіз құбылысты болдырмау мақсатында кешенді тексеріс жүргізе бастады.
Жақында Жоғары аудиторлық палатаның төрағасы Әлихан Смайылов 2022-2023 жылдары Абай облысында бюджет қаражаты мен активтерінің пайдаланылу тиімділігіне жүргізілген мемлекеттік аудит қорытындыларын қарауға арналған отырыс өткізді. Ол сөзінің басында өңірде былтыр негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 568 млрд теңгеден асып, бұрнағы жылғымен салыстырғанда 37,2 пайызға артқанын оң нәтиже ретінде атап өтті. Бірақ бұл ретте Абай облысында инвестиция тартуда қол жеткізілген елеулі өсім жергілікті атқарушы органдардың жұмсаған күш-жігерінің нәтижесі ме, әлде жергілікті және шетелдік кәсіпкерлердің өз бизнестерін дамытуға салған қаржысының молайғандығы ма деген сауал туындайды. Себебі құқық қорғау органдары жергілікті шенеуніктердің ірі инвестициялық жобаларды іске асыруға келтірген кедергілерін әшкерелеп, жанайқайы шыққан кәсіпкерлерге араша түсіп жүр.
Мәселен, облыс прокуратурасы былтыр Үржар ауданындағы Жалаңашкөл стансасында «Alakol Port» құрғақ портын салу бойынша «Cedrus GmbH» неміс компаниясымен бірлескен инвестициялық жобаны іске асырушы – «SG Solution» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің (ЖШС) аяққа басылған құқығын қорғады. Бұл жобаның құны 40 млрд теңгеге бағаланған, жаңадан салынатын кәсіпорында 1000-нан астам жұмыс орнын ашу көзделген. Алайда облыстық әкімдік осы жобаны инвестициялық жоба деп танығанына қарамастан, ЖШС-ның қажетті жер учаскесін алып, құрылысты бастауына рұқсат беретін қаулыны бекіту үдерісін үш айдан астам уақытқа созып, кәсіпкерді сарсаңға салған. Ол амалы таусылған соң прокуратураға жүгінгеннен кейін сең орнынан қозғалып, түйткілді мәселе оң шешілген. Бірақ осы заңсыздық үшін облыстың кәсіпкерлік басқармасы бөлімінің басшысы ғана кінәлі деп танылып, тәртіптік жазаға тартылған. Сонда қалай, құны 40 млрд теңге тұратын ірі инвестициялық жобаның үш ай бойы басталмай жатқанын облыстың кәсіпкерлік басқармасының басқа басшылары мен облыстық әкімдіктің жетекшілік ететін шенеуніктері мүлдем білмей, ай қарап жүрген бе?
Бұған қоса, Семей қаласында 6 млрд теңгеден астам қаражатқа «Pure-Pak» сұйық өнімдеріне арналған картон қаптаманы шығаратын жаңа өндірістік желіні салу жөніндегі инвестициялық жобаны ұсынған «Қазполиграф» ЖШС-ның басшысы да қажетті 5 гектар жер учаскесін ала алмай, әуреге түскен. Бұл мәселе Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі кеңестің отырысында көтеріліп, прокурорлық қадағалау актісі енгізілгеннен кейін ғана шешімін тапқан.
Тағы бір назар аударарлық жайт – Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі республика бойынша жасаған сыбайлас жемқорлық тәуекелдері картасына енгізіп, бақылауға алған «сақалды құрылыс» санатындағы 156 әлеуметтік нысанның 12-сі Абай облысына тиесілі. Оның ішінде «Холодный ключ» және «Ақсай» кенттерін электрмен жабдықтау, «Ғаббасов» және «Орталық» қазандықтарын қайта жаңарту, Семей қаласының Мәңгілік ел көшесін абаттандыру, Шақаман, Глуховка, Ай және Қопа ауылдарында сумен қамтамасыз ету нысандарын салу бар.
Жоғары аудиторлық палата төрағасының айтуынша, Абай облысында жүргізілген мемлекеттік аудит нәтижесінде бірқатар жүйелі кемшілік пен бұзушылық анықталған. Мәселен, облыстың жергілікті атқарушы органдары тарапынан пәрменді шаралар қолданылмауы, жобалау-сметалық құжаттамалардың сапасыз әзірленуі және мердігерлермен соттасу салдарынан 218 бюджеттік инвестициялық жобаның 60-ы пайдалануға берілмеген. Өңірдегі 28 құрылыс нысанында аяқталмаған жұмыс көлемі үшін және мемлекеттік органдардың ғимараттарын жөндеуде мердігер ұйымдарға 2 млрд теңгеден астам сомаға негізсіз ақы төленген. Семей қаласының жолаушылар көлігі бөлімі былтыр қоғамдық көлік бағыттарына тарифтерді дұрыс белгілемегендіктен, тасымалдаушыларға жалпы сомасы 1,3 млрд теңге субсидия негізсіз берілген. «Семей» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы» акционерлік қоғамы өңірлік тұрақтандыру қорын қалыптастыру үшін бөлінген 2 млрд теңгенің 646 млн теңгесін мақсатына сай жұмсамаған екен. Ал 55 млн теңгесі игерілмеген. Бұл өңірдің азық-түлік қауіпсіздігіне теріс әсерін тигізіп отыр.
Тұтастай алғанда, Жоғары аудиторлық палата Абай облысында жүргізген мемлекеттік аудит нәтижесінде жалпы сомасы 9,9 млрд теңгенің қаржылық бұзушылықтары әшкереленіп, 238 факт бойынша материалдар әкімшілік істер қозғау үшін уәкілетті органдарға жіберілген.
Түйіндей айтқанда, дана Абай бабамыздың есімімен аталатын киелі өңірде кейінгі жылдары қалыптасқан келеңсіз жағдай алаңдатарлық. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мен өзге де құқық қорғау органдары, сондай-ақ Жоғары аудиторлық палата мемлекеттік қаржы саласында заңсыздық белең алып, сыбайлас жемқорлық өршіп тұрған өзге өңірлерге де ерекше назар аударып, бақылауды күшейтсе, құба-құп.
