Ірілер жүрген ізбенен...

Арман қанатында

Ол Ахмет Жұба­новтың заманында қандай қиын болса, таңғажайып тылсым сырына бойлата қоймайтын кірпияз әлем кейінгілердің де кең көсіліп, еркін құлаштауына оңай­лықпен ерік бермей келеді. Классикалық өнердің кез келген саласы бір таланттың өзін сарылтып, сағынтып, ұзақ толғатып ба­рып дүниеге әкеледі. Ұлттық клас­сикалық өнердің өрістеуіне қызмет еткен Е.Брусиловский мен А.Жұбанов, Л.Хамиди мен С.Мұхамеджанов, М.Төлебаев пен Е.Рахмадиевтерден кейінгі буындағы композиторлар қатары да жаңа, жас таланттармен баяу әрі сирек толығады. Ал Ж.Шанин мен Қ.Жандарбековтің заманынан бері қарай опера мен балетті сахналайтын режиссерлердің есімін тарамыс қолдың саусағын екі қайтара бүгіп-ақ түгендеп шығуға болады. Дирижерлік өнердің жалына дарындылар ғана қол арта алады, сол секілді музыкалық қойы­лым­дар­дың режиссері де дәл солай дара дайындалып келеді. Аз болса да, саз дайындалғаны, бәлкім дұрыс та болар. Себебі классикалық өнер ордасы кез келген кемталант, кез­дей­соқ адамдардың қарабайыр дү­ние­сімен былғанбауы керек. Ұлы өнер­дің сүрлеуінде қаршадайынан музы­калық білім алып, арнаулы оқу орындарын кезең-кезеңімен тәмам­дап, шығармашылық ізденіс жо­лын­дағы барлық қиындықты еңсе­ріп, талмай еңбектеніп келе жатқан жас талант Диана Әкімбаеваның  ұлттық опера мен балет өне­рін дамыту қызметіне орасан зор да­йындықпен келген хикаясы есті­ген адамды таңырқатпай қой­майды.

Диана Әкімбаева – Құрманғазы атындағы ұлттық консерватория­ны, Санкт-Петербургтегі Н.А.Римский-Корсаков атындағы мемле­кеттік консерваториясының музы­калық театр режиссурасы кафедрасын қызыл дипломмен тәмамдаған. Бүгінде Абай атында­ғы ұлттық опера және балет театрының ре­жиссері, сондай-ақ өзі түлеп ұшқан консерваторияның оқыту­шы­сы. Өнертану ғылымының магистрі.

Табиғатына қайсарлық тән Диана­ның осы оқу орындарынан тір­нектеп жинаған білімін жанкешті ерлікке балап, салыс­ты­ру­ға болады. Тіпті өзінен кейінгі биікке ұмтылған кез келген жас­ты демеп жіберуге пайдасы бар мотивациялық дайын құрал дерсіз. Әсіресе, Әкімбайдың ұрпағының әулие Петр қаласындағы биік оқу­ды бағындыруы өз алдына бөлек әңгіме. Анасы Қостанайдағы пәте­рін сатып, Алматыдан алған жалғыз бөлмелі пәтерге жарқыратып жөндеу жүргізіп, бір-ақ күн түнеп, қызығын көрместен, білімнің ең биігіне көзін қадаған қызының сағын сындырмай, сатып, ақшасын қалтасына салып бергенін елжі­ремей тыңдау мүмкін емес. Ана­сы­ның ақ батасы мен ерінің қол­дауына қанаттанған Диана жасқа толмаған, емізулі баласын тастап, Петербургке білім іздеп шығады.

Ол өзін маман ретінде дамытып, шығармашылық қабілетін игеру жолында қандай қиындықтан да шегініп көрген емес. Бар ындын-ықыласы – музыкалық театр режиссері болу еді, неге екені белгісіз, ызыңы үзілмеген ішкі дауысы Ресейге шақырды да тұрды. Қазақстаннан қолдау таба алмағанына қамығып, үмітін үкілеп отырып Ресейдің Мәдениет министрлігіне хат та жазды. Ондағы министрлік: «сіздің хатыңыз біздің жүрегімізден емес, сүйегімізден өтті» деп, үш күн ішінде жауап қатып, бірақ тегін оқыта алмайтынын, ең тиімді жолы «Қазақстан мен Ресей арасындағы мәдени байланыстың мықты екенін, квота қарастырылғанын» айтып, жол сілтейді. Тиісті мәдениет меке­ме­ле­ріне хаттың үстіне хат жазып жүріп, мемлекетаралық квотаның ашылғанын сарыла күтіп, жартылай ақылы оқып, жартылай грант­қа түсіп, мақсатқа қол­жет­кі­зу­дің барлық азабын бір адамдай басынан өткереді.

Д.Әкімбаева алдымен Челя­бин­ск мемлекеттік консерваториясына оқуға қабыл­данады. Бірақ бар зейінін режиссер кәсібін игеруге бағыттап алған Диана діттегеніндей терең білімді бұл оқу орнынан таба алмады, Алматы консерваториясында мең­герген бағдарламаны қайталап оқуға зауқы соқпады. Әлемдік клас­­сикалық өнерді жасаған ұлы­лар­дың ізі қалған әлемдік маңызы зор орталыққа ұмтылды да тұрды. Алайда колледжді қызыл дипломмен, консерваторияны қызыл дипломмен тәмамдаған Дианаға мұның барлығы кедергісін жасамаса, еш көмегін бере алмады, себебі екінші мамандық алу қайда болса да, ақылы еді. Ресей қалалары мен Қазақстанның арасында қақпақылға түскен футбол добы секілді ары-бері сарсаңға түсіп, Алматы мен Петербургтің арасындағы аспанды сан мәрте тіліп өтіп, көп күні сергелдеңмен өтсе де, арманымен жүздесуге жақындағанын жүрегімен сезді. Демеушілер іздеуден шаршамай, Мәдениет министрлігінен жәрдем беруін өтінген хаттары нәтижесіз қалмай, табандылығының арқа­сында Н.А.Римский-Корсаков атын­­дағы Санкт-Петербург мемлекеттік консер­ваториясына оқуға қабыл­данып, еңбекқорлығының арқасын­да музыкалық қойылым режиссері мамандығының қыр-сырына бойлай бастайды.

«Жамбыл жырау»

Әлқисса, үш жыл бұрын Абай атын­дағы опера және балет театрын­да жыл бойы той­лан­ған Жамбыл Жабаевтың 175 жыл­дығы «Жамбыл жырау» операсымен түйінделеді. Петербург консер­ваториясының 5-курсын тәмамдауға жақындап, дипломдық жұмысына «Царская невеста» деген орыс операсын қоюға дайындалып жүрген Диана Әкімбаева Абай атындағы опера және балет театрының сахнасында «Жамбыл жырау» операсын қоюға шақырылады. Алдын­да мемле­кет­тік емтиханның тұр­ға­нын айтып бас тарт­пақ болған еді, театр директоры Тайыр Қаратаевтың: «Сен қоймағанда кім қояды?» деген сөзі қанаттандырғандай болып, келісуіне тура келді. Көктен іздегені жерден табылған Диананың сенімді ақтағаннан басқа амалы да жоқ еді. Опера басталар алдында театр­­дың залынан «либреттосын жазған Дархан Қыдырәлі, Ақеділ Тойшанұлы, композитор Әлқуат Қазақбаев, режиссер Диана Әкімбаева» деп хабарланғанда, бұл есімдердің бәрі де тыңдаушысына тым тосын естілді. Бүгінде Батыс классикасының көлеңкесінде жоқ болуға айналып, жұрнағы ғана қалған ұлттық операмызда әр кезеңде ғашықтар туралы, батырлар туралы спектакльдер көп қойылғанымен, берідегі белгілі тұлғалар, оның ішінде ақын тура­лы жазылған алғашқы опера осы «Жамбыл жырау» операсы еді. Идеяның сонылығы өз алдына, шығарма да жаңа көзқараспен қойылды. Осы уақытқа дейін Жамбылды ақын деп, абыз деп әспеттеуімізбен бірге, қолына кеңестің қызыл туын ұстатып, пролетар жасап, орынсыз қиянатқа шалған жеріміз көп. Осы операда Жамбыл қиянаттан аршылып, ұлттың рухы болып жүзі жар­қы­рады. Жаңа шығарма ар­қы­лы Жамбыл тұңғыш рет түркілік деңгейдегі ірі тұлға, әлемдік дең­гейдегі өзгеше құбылыс болып танылды. Халықтан ажы­рамаған, қазақ-қырғызбен тең жүріп, қарай­ғанның бәрін «қан­дасым, бауырым, туысым» деп таныған тарихи сом тұлғаны саясаттың ішінен суырып алып, ақ жүзін айдай әлемге ақтап шығарған Диананың шеберлігі болатын. Петербург секілді парасат пен мәдениет ордасынан білімін шыңдап келген жас сахна маманы мен соғыс өрті тұтанған қиын жылдарда «Ленинградтық өреніне» дем берген адамзаттық деңгейдегі Жамбыл ақынның рухы, ойы бір нүктеде тоғысты. «Жамбыл ақын кеңестің қолшоқпары емес, Төныкөк, Кетбұға, Қорқыт, Сыпыра жыраулармен қатар тұратын ұлы тұлға. Заңды ізбасары. Рухани мұрагері» деген идеяны жас режиссер көрерменге қорықпай шынайы әрі толыққанды жеткізді.

Диана өзі білім алып жатқан Санкт-Петербург мемлекеттік консер­ваториясының өкілі ре­тінде ұстазы Юрий Лаптевті опера­ға арнайы шақырған болатын. Ю.Лаптев – Ресей Феде­ра­циясының халық әртісі, профессор, музыка­лық театр ре­жис­сурасы кафед­ра­сының мең­­герушісі. Шәкіртіне қолдау көр­сетуге Алматыға күн ілгеріден келіп, операның дайындығына қатысып, ішінара ескертуін жасап, кеңесін беріп, премьераны тамашалайды. Ле­нин­г­радта туып-өскен Лаптев үшін Жамбылдың орны ерекше, Петер­бургте Ж.Жабаев атын­дағы көше бар, ескерткіші де бой көтерген, «Ленинградтық өренім, мақтанышым сен едің...» деген өлеңін жатқа оқып өскен ол, қазақ халқының біртуар ұлының рухына бас ие отырып, тарихи ауқымды тұлғаны кәсіби биік деңгейде сахналаған шәкіртіне көңілі толып, Диана туралы мақала да жа­за­ды. Сөйтіп, Н.А.Римский-Корсаков атындағы консерватория­ны да музы­калық театр ре­жис­сері мамандығы бойынша қызыл дип­ломмен тәмамдаған Диана жүзі бал-бұл жанып, тау қо­па­ра­тындай күшпен туған жерге оралады.....

«Сәкен» операсы

Биыл ақпан айында Құр­ман­­ғазы атын­­дағы ұлттық кон­­сер­ва­торияның А.Жұбанов атын­­дағы концерт залында консер­ваторияның 80 жылдық мерейтойы аясында Сәкен Сейфуллиннің туғанына 130 жыл толуына орай «Сәкен» операсы сахналанды. Драматург Қанат Жүнісовтің либреттосына жазылған композитор Әліби Әбдінұровтың жаңа туын­­ды­сын режиссер Диана Әкім­­бае­ва кон­церт­мейстер Гүлнар Жиди­ло­ваның көмегімен жарық­қа шы­ғарды. Қоюшы дирижер Қуаныш Исмаилов қолын созды. Алаш тақырыбы драма театр­ларында тәуір көрініс тауып ке­ле­ді, ал классикалық өнердің тарихында қуғын-сүргін жылдардың қасі­реті алғаш рет көрініс тапты. Бұл тақырып әлі де болса табу. «Сәкен» операсы – тек Сәкеннің емес, 30-жылдардағы күллі құрбан­дар­дың, Алаш арыстарының типтік бейнесі. Ауқымды опера қою­ға миллиондаған қаржы керек, ал Диана консерваторияның «Вокал­дық өнер» кафедрасының және П.Чайковский атындағы Алматы музыкалық колледжінің «Ән салу» бөлімінің студенттерімен-ақ опе­раны аз күнде әзірлеп шығар­ды.

Хош. Қызылдар мен ақтардың шайқасы, аштық, қазақ еліне Мирзоянның келуі, пейілі жомарт қазақтың «Мырзажан» деп төбесіне көтеріп қарсы алғаны. ...Сахнаның ортасында үлкен картина ілінген. Картинаның бергі жағында Мирзоян Сәкенді шақырып алып, жайбарақат тергеп отыр, ал арғы жағында үкімет басшысының отбасы ойрандалып, әйелі АЛЖИР-ге кетіп барады. Мына тұста Қазақстанның Мәскеудегі мәдени онкүндігі табыс­ты өтіп жатыр, Мұхтар, Күләш, Шара, Дина бастаған Қазақстанның бар жақсы-жайсаңы қызыл империя астанасын өнерімен дүбірлетіп жатыр, халықтың бар назары Мәс­кеуге ауған, ал сахнаның астында қазақтар аштан қырылып жатыр. Бұл халықтың көңілін аулау ма, әлде кеңестің сұрқия саясатының жымын білдірмей, көптің ойын басқа жаққа аудару ма? Аштық пен репрессия ХХ ғасырдың өзегін кеміріп, қазақтың күретамырын үзіп, беломыртқасын опырып кетті. Ол жанап өтпеген жан, жылатпаған отбасы қалмады, осы шындықты қаз-қалпында көрсетіп, атқан са­йын құлап жатқан құрбандарды қой­­­нына алған «Бауырластар зиратын» ақ матамен астастыра, жер бетінен аулаққа әкетіп жатқан көрініс – Диана тапқан тың тәсіл. Операдағы ең жағымсыз екі бейне Голощекин мен Ежовтың сахнасы тіпті жиіркенішті. Сталиннің екі жендетінің де жүйкесі әлсіз, санасы сырқат, сондықтан да қаты­­гез. Өзіндегі кембағалдықты бүр­ке­ме­леу үшін өзгеге үстемдік еткісі келетіндер ел басқарып отыр. «Сіз, жолдас Ежов, неге маған сонша қарайсыз? Бүркітің болайын, қанатың болайын, сені қорғап жүретін»... Ақыл-есі дұрыс ер адам­­дар екеуара мұндай диалог жүр­гіз­бейтіні анық. Еліккен екеудің емеурінін залдағы көрермен тү­сінді. Ел ішінде желдей есетін қаң­қу сөз емес, тарихи негізі бар мұндай детальды сахнада көрсету үшін сөзсіз режиссер еркіндігі керек. Бұл консерваторияның кішкентай залын­­дағы көрініс, ал үлкен театр­лар­­да қойылса, әсері қалай болар еді?

Режиссер – театрдағы басты адам. Ол спектакль кезінде сахнадан көрін­бейді. Бірақ спектакльдегі әр детальдан оның қолтаңбасы, дүниетанымы, ұстанымы тайға таңба басқандай айқын сезіліп тұрады. Көрермен спектакльден толқып, қанаттанып шыға ма, түңіліп, құлазып шыға ма, жалпы, қандай әсер арқалап шығады, оны да режиссердің білімі мен шеберлігі шешеді. Режиссердің міндеті – белгілі шығарманы яки жаңа туындыны өз көзқарасымен өріп шығу. Ол өзі жасап еркіндік аралының тәуелсіз тұрғыны. Өнерге көзқарасы, қиялы, қарым-қатынасы өзгеше. Азаматтық көзқарасын батыл ұсынатыны да сондықтан. Үлкен мәдениет, нағыз кәсіби орта көріп, ысылып келген жас маман қандай істі қолға алса да, жанын салып, махаббатпен жасайды. Шы­ғар­­машылық әлеуетін танытуға мүм­кіндік берсе, ұлттың ұлы идея­ларымен рухтанып алған Диана театр­ өнерін өрістетуден аянайын деп тұрған жоқ. Тек қолдау керек. Егер адам талантты болса, табанды болса, мақсатына сенімді болса, сөзсіз арманын бағындырып, жетістікке жететінін жас режиссер Диана өз мысалында осылайша әдемі дәлелдеп келеді.

АЛМАТЫ