Франц Войцек – шағын ғана провинцияда тұратын қарапайым ғана солдат. Әйелі – Мария. Екеуінің ортақ перзенті бар. Алайда олардың балалары некесіз туғаннан кейін шіркеудің тарапынан мойындалмайды. Отбасының жағдайы жадағай, тұрмысы нашар. Әйелі мен баласын асырау үшін жас солдат капитанға жалданып жұмыс істеп, дәрігердің медициналық тәжірибесіне қатысып жүреді. Сондай тәжірибенің бірінде дәрігер оған асбұршақтан басқа ештеңе жемеуін бұйырады. Войцектің психикалық денсаулығы нашарлап кетеді. Түрлі-түрлі елестер көзіне көрініп, апокалиптикалық ахуалға түседі. Жермен-жексен жетімсіздіктің кесірінен Мария әбден шаршайды. Ақыры Войцектен опа болмаған соң, қызуқанды капитанға ықыласы ауады. Күйеуі барлығын сезетін. Іші қазандай қайнайды. Қызғаныштың қызыл шоғы өзегін күйдіріп жатқанымен, қарсы қайрат қылуға дәрмені жетпейді. Үнемі басынып, мазақ қылатын капитан оны өңменінен кері итеріп тастайды. Діңкесі құрып, жынданып біткен Войцек ақыры бір күні әйелін тоғанның түбінде пышақтап өлтіреді. Бюхнер пьесаны 1836 жылдың маусымы мен қыркүйегі арасында жаза бастаған.
Оқиға шынайы тағдырға негізделген. Жазушы шығармасына 1821 жылы әйелі Кристиан Вусты қызғанып, қастандықпен өлтірген сарбаз Иоганн Кристиан Войцектің өмірін өзек етіп алды. Автор дүниеден ерте озды. Небәрі 24 жасында. Сондықтан пьеса аяқталмай қалады. Бюхнер қолжазбалары арасында оқиғаның сот процесімен жалғасатын үзінділер бар. Онда Войцекті ең ауыр жазаға кесіп, гильотинада басын шабады. Пьеса неміс жазушысы Карл Эмиль Францостың толықтырылған нұсқасымен алғаш автор өлімінен 42 жылдан кейін, 1879 жылы ел назарына ұсынылады. Қош, шығарманың тарихымен танысқаннан кейін оның танымдық тамырына үңіліп, герменевтикалық сараптама жасап көрелік.
Войцек – өз алдына кішкентай адам. Біз бұл ұғыммен XIX ғасырда жазылған, әсіресе орыс әдебиетінде кең өріс алған реалистік шығармалар арқылы таныспыз. Әдетте мұндай кейіпкер – елеусіз, қарапайым ғана отбасының баласы, оның қызметінің әлеуметтік маңызы төмен болады. Сәйкесінше кедей, пәлендей шаруға икемі келмейді. Оның асқақ мұраты болмайды. Өмірін өзгертуге әсте құлықсыз. «Кішкентай адам» әдеби терминін алғаш рет әдебиет сыншысы Виссарион Белинский 1840 жылғы «Ақылдың азабы» мақаласында Николай Гогольдің «Ревизорындағы» Городничийдің бейнесін талдай отырып, қолданған болатын.
«Кішкентай адамды» алғашқылардың бірі болып Александр Пушкин «Станса күзетшісі» повесінде сипаттаған. Мұндай кейіпкер Самсон Вырин болды. Ол – өзінің кішкентай, жабық әлемінде өмір сүретін ең төменгі деңгейдегі шенеунік. Оның жалғыз қуанышы бойжеткен қызы еді. Ал оның кенеттен қашып кетуі Выринді өмірдің күллі мәнінен айырды. Пушкин өз кейіпкерін ренжітпеді, керісінше оқырманның Выринге деген жанашырлығы мен аяушылығын оятуға тырысты.
Мұндай типтік бейнені Гогольдің «Шекпен» әңгімесіндегі Акаки Башмачкин болмысынан да танимыз. Онда автор өзінің кейіпкерін әжуалап әрі мүсіркеп отырады. Себебі ол қарындашын ұштап, қағаздарды қайта көшіруден басқа ештеңе жасай алмайтын аянышты адам еді. Оның өмірлік мұраты жылы әрі сәнді шекпен сатып алу ғана-тын.
Ал Достоевскийдің «кішкентай адамдары» – тіпті күрделі кейіпкерлер. Мәселен, «Кедей адамдар» әңгімесіндегі Макар Девушкин, «Қылмыс пен жазадағы» Мармеладов Пушкин мен Гоголь қаһармандарына қарағанда өз әрекеттеріне рефлексия жасайды. Сөйтеді де, азаптанады. Жазушы осы арқылы «кішкентай адам» қайғысын нағыз трагедияға көтереді.
Бюхнер мүсіндеген Войцектің ішкі күйзелісі де жоғарыдағы кейіпкерлерден артық болмаса, кем емес. Ол көп ішінде бір жалғыз еді. Көзіне шөп салған әйелінің әрекеті оның санасын сан саққа, ойын он саққа бөлді. Войцек әйелін жанындай жақсы көрді. Жақсы көргеннен кейін қызғанды. Адамзат жаралғалы бері бұл сезімнің бары ақиқат. Лев Толстойдың «Крейцер сонатасында» Василий Позднышев те өз әйелін өлтіреді. Ілгерідегі әдебиетте де бұл сезім сапырылысы анық көрініс тапты. Айталық, Шекпсирдің Отеллосы Ягоның отқа май құюымен сүйіктісі Дездемонаның түбіне жетеді. Бірақ «Ағайынды Карамазовтарда» мынадай бір ой ағыны кездеседі: «Отелло қызғаншақ емес, ол сенгіш», дейді Достоевский тағы да. Бәлкім, Войцек те сондай шығар?
Естеріңізде болса, әңгімеміздің әлқиссасында Войцек дәрігердің медициналық тәжірибесіне қатысқанын айтып кеткен едік. Дәрігер оған асбұршақпен ғана тамақтануды бұйырады. Нәтижесінде, Войцек өз болмысын жоғалтып, жынданып кетеді. Сонда ол келесі әрекеттерін өз ықтиярымен жасамай тұр ғой. Ш.Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күніндегі» мәңгүрттік кепесін киіп, анасына оқ атқан Жоламаннан не айырмашылығы бар Войцектің? Түсінікті, екеуі де қылмыс жасады, адам өлтірді. Алайда Жоламан да, Войцек те теріс пиғылды залымдардың құрбаны. Оның қолындағы қан кімнің арына күйе болып жұғады? Өзінің бе, жоқ әлде оны осындай жағдайға түсірген қоғамның ба? Ойланатын нәрсе.
Жала жабу жеңіл. Бірақ өз мініңді көріп, оны таразылау көп адамның қолынан келмейді. Оқиғаның шиеленіскен тұсы. Войцек Марияны өлтірмекші. Сонда Мария арын былғаған әйелді ақтап алған Иса пайғамбардың тәмсілін айтып береді. «Халықтың барлығы оны қылмыскер деп танып, өлімге кескелі жатыр еді. Сонда Иса келіп: «Мейлі, бірақ тасты күнәдан пәк адам ғана атсын», деп айтады. Пенде болған соң, ешкім сүттен ақ, судан таза болмайды. Барлығы қолдарындағы тасты жерге тастай салыпты. Сөйтіп, әлгі әйелді жайына қалдырыпты». Войцек бірақ қаруын тастамады. Бірақ оны да ешкім аямады. Понти Пилат Исаны өлтірерде бәдізделетін кресті өзіне көтергізіп қойды. Басына тікенектен өрілген тәж кигізеді. Қойылымда да сол мотивтер кездесті. Войцектің басына әлгі тәж сияқты тәжірибе жасайтын электр құралын кигізеді. Бұл – режиссердің пайдаланған сәтті деталі. Санадағы архетиптік бейнені сахнадағы кейіпкермен салыстыра-салғастыра бейнелеу көрерменнің қабылдауына жақсы әсер етеді.
Қойылымның негізгі әуені ретінде канадалық әнші, актриса Франческа Ганьонның «Vai vedrai» әні қолданылды. Аккардеонның азалы аккордтарында орындалатын шығарма депрессивтік көңіл күйді тіпті ұлғайтып, драмалық шиеліністі арттырды. Аяужан Малғаждарованың қарлыққан, құмығыңқы дауыспен орындаған зарлы әні Марияның ішкі ахуалын дәл суреттеді. Сөз тізбегі шығармашылық топқа келіп жалғанып жатыр. Режиссер Ұлан Қабыл өзінің авторлық вариациясын қиюын келістіріп көрсетті. Қойылымға Мағжанның, Ахметтің өлеңдерін қосты. Көрермен тіксінген жоқ. Сәті де, сәні де келісті. Шығарма тіліне келсек, көпке ұғынықты, түсінікті аударылған. Қазақы танымға қайшы калька сөз қолданыстары мен орыс тілінің орамдары байқалған жоқ. Ал дәрігер рөліндегі Мейрам Қайсанов, капитанды ойнаған Жәнібек Мұсаев, Карлды бейнелеген Дастан Әлімов пен Андресті көрсеткен Марғұлан Нәменттің шеберлігі көрініп-ақ тұрды. Ал басты қаһарманды мүсіндеген Ақжол Мамыр премьераның тұғырын биіктетті.
«Кімсің?» деп басталған қойылым «Сен несің, Войцек?» деп аяқталды. Расында, оны қалай қабылдауымыз керек? Қызғаныштың қызыл итіне жем болып, әйелін өлтірген қылмыскер дейміз бе, әлде заман зобалаңы мен адам арамзалығының құрбаны деу керек пе? Оны өзіңіз шешесіз, қадірлі көрермен.
