Суреттерді түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Ұлттық статистика бюросының мәліметіне қарағанда, 1990 жылы еліміздегі қой мен ешкі саны 35,6 млн-ға ғана жеткен. Қазақстан осы көрсеткіш бойынша тек Ресейден кейін қалып, екінші орынды еншілеген. Өкінішке қарай, одақ күйреп, еліміз жоспарлы экономикадан бас тартып, нарықтық қатынасқа көше бастаған кезде қой шаруашылығы саласы күрт құлдырап, атакәсібімізге жете мән берілмеді. 2000 жылы ұсақ мал саны 10 млн басқа дейін азайғаны – соның айғағы. Кеңшарлар жаппай жабылып, ауыл адамдары тұрақты жалақыдан қағылған, зейнеткерлер зейнетақысын айлап ала алмаған қиын уақытта қорадағы төрт түлік бірден-бір күнкөріс көзіне айналып, әсіресе қой басы үлкен шығынға ұшырады.
Өтпелі кезеңдегі экономикалық дағдарыс жаңа ғасыр басында еңсерілген соң ғана қой шаруашылығы саласын қайта дамыту қолға алынды. Биыл 1 сәуірдегі жағдай бойынша республикамыздағы қой мен ешкі саны 23,7 млн болыпты. Бірақ ұсақ түлік басы былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 762,7 мыңға азайып кетіпті.
Мемлекет басшысы агроөнеркәсіп кешенінде нақты серпіліс жасап, елімізді Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айналдыруды стратегиялық мақсат ретінде алға қойып отырған қазіргі уақытта Ауыл шаруашылығы министрлігі қой шаруашылығы саласын дамытуға жете мән берсе, құба-құп. Себебі көптеген елде қой шаруашылығы аграрлық саланың басым бағыты саналады. Әлемдік статистикада қой етін өндіру және тұтыну бойынша алғашқы бестікке Қытай, Аустралия, Жаңа Зеландия, Түркия, Алжир кірген. Ең ірі экспорттаушы ел – Аустралия (жылына 503,6 мың тонна) болса, ең ірі импорттаушы ел – бізбен көршілес Қытай (357,8 мың тонна).
Қой етін өндірушілердің әлемдік рейтингінде Қазақстан 1,2% үлеспен (155,4 мың тонна) 16-орынды місе тұтып отыр. Отандық қой еті негізінен Өзбекстанға (8,1 мың тонна немесе барлық өнімнің 78,6%-ы), Біріккен Араб Әмірліктеріне (1,9 мың тонна немесе 18,9%), Кувейтке (216 тонна немесе 2,1%) экспортталады. Қой шаруашылығымен негізінен оңтүстік өңірлер (58,9%) айналысады. Қой етін экспорттаушы өңірлердің үштігіне Түркістан (79,2%), Жамбыл (8,8%) және Алматы (4,5%) облыстары кіріп отыр.
Біздің ел үшін қой етін экспорттаудың келешектегі нарығы – Қытай (350 мың тонна), Парсы шығанағы елдері (100 мың тонна). Сондай-ақ Судан, Иран, Өзбекстан, Алжир, Түркия, Оман, Тәжікстан, Йемен, Әзербайжан – әлеуеті артып келе жатқан негізгі тұтынушы мемлекеттер.
Мамандардың айтуынша, елімізде бос жатқан жайылымдық жерлерді ұтымды пайдалану қой басын екі есе арттыруға мүмкіндік береді. Бұл ретте қой өсірудің бұрынғы әдістерін қолданудың тиімділігі аз екені ескеріліп, заманауи аустралиялық әдісін қолдану ұсынылып отыр. Аталған әдіс жайылымдарды тиімдірек пайдалануға, технологиялық инновацияларды енгізуге, қой тұқымын асылдандыруға, ветеринарлық күтімді жақсартуға мүмкіндік беретін жаңашылдықтарды қамтиды. Бүгінде қой шаруашылығы саласында қалыптасқан жағдайға Мәжілістегі «Ауыл» партиясы фракциясының депутаттары алаңдаушылықпен назар аударып, дабыл қағып жатыр. Мәселен, биыл 2 мамырда Премьер-министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің атына Жигули Дайрабаев депутаттық сауал жолдады.
Бүгінде қой басының саны 19,7 млн-ға жетті. Егер бұл малдың сапасын сараласақ, онда асыл тұқымды саулық қой басы тек 1,5 млн-ды құрайды. Сонда жыл сайын қой шаруашылығына бөлінетін 9 бағытқа арналған 23,6 млрд теңгенің нəтижесі қайда дейді депутат.
«Селекциялық-асыл тұқымдық жұмыстарға жыл сайын 15,7 млрд теңге субсидия ретінде қаралған. Отандық асыл тұқымды қойларды сатып алу үшін 7,2 млрд теңге бөлінген. Осы мемлекеттік қолдауды жыл сайын шаруашылығын жолға қойған фермерлер ғана алады. Олардың атқарған жұмыстарының сəйкестігі мен нəтижесін тексеретін инспекторлар мен ғылым қайда? Екіншіден, қой шаруашылығының өзекті мəселелерін терең білмесе де, кеңес беруге құлшынып тұратын кейбір популист сарапшылардың шетелдік тұқымды қошқарларды қолдану арқылы еттің де, жүннің де, терінің де мəселесін тез арада шешеміз дегені қатты алаңдатады. Мысалы, жақында бір фермер қойдың жаңа тұқымына патент алыпты. Жаңа тұқым шығару үшін қойылатын арнайы талаптар бар, тиісті селекциялық, ғылыми ізденістер жасалуға тиіс. Бұл апробация жұмыстары кем дегенде бір-екі жыл көлемінде жүргізіледі. Ал жаңа мал тұқымын шығару – ғылыми жұмыс. Бірақ іс жүзінде ғылыми институттар бұл жұмысқа тартылмайды. Бізде осы тəртіпті кім қадағалайды?» дейді депутат.
Айтуынша, будандастыру арқылы өнімділікті арттыру мәселесі министрлік назарынан шет қалмауға тиіс. Сонымен қатар ол қойды асыл тұқымды деп танитын 15 республикалық палатаның жұмысына байланысты көзқарасты саралап, дұрыс жолға қоймасақ, ғылым да, өндіріс те, малдың генетикасы да дамымайды жəне мемлекеттік қолдау «тістегеннің аузында, ұстағанның қолында» кетеді дегенді айтады. Депутаттың сөзінше, қой шаруашылығын дамыту үшін мына басым бағыттарға айрықша көңіл бөлінуге тиіс:
- Жүн мен теріні өңдеу кəсіпорындарын ашуға бағытталған бастамаларды шұғыл қаржыландыру;
- Жергілікті асыл тұқымды қойларды сапаландыру мақсатында кемінде 1000 бастан тұратын отандық репродуктор құру;
- Осы бағыттағы ғылым мен бизнестің əлеуетін біріктіру, мамандар даярлауды жүйелі жүзеге асыру үшін Қ.Медеубеков атындағы Қой шаруашылығы ғылыми зерттеу институты базасында оқу-əдістемелік орталық құру.
Вице-премьер Серік Жұманғариннің жауабына сүйенсек, қазіргі уақытта бұл мәселе мемлекеттік органдармен келісілген ұстанымды әзірлеу бағытында егжей-тегжей қарастырылып жатыр және қосымша зерделеу қажеттілігі туындап тұр. Бұл депутаттар жиі сынап жүретін «сырғытпа жауапқа» ұқсамайды. Соған қарағанда, Үкімет пен Ауыл шаруашылығы министрлігі қой шаруашылығын өркендету мәселесіне шындап бет бұрған сияқты. Әрине, оны алдағы уақыт көрсетеді.
